Ishning umumiy tavsifi Mavzuning dolzarbligi

I. 3.Ona tili ta`limida videomateriallardan foydalanish
Videodarslarning ta’limiy samaradorligini oshirish o`quv dasturiga mos maxsus videomateriallar tizimini hamda har bir videomaterialni taqdim etish yuzasidan maxsus metodik ko`rsatmalar, ya’ni darsning ta’limiy maqsadiga mos keladigan topshiriqlar tizimini ishlab chiqishni talab etadi. Taniqli metodist olima O.P.Bikovaning fikricha, “har qanday videolavha kamida uch asosiy jihatga ega bo`- lishi kerak: – taqdimot birligi sifatida tanlangan lavha; – mavzu yuzasidan o`quvchilarga taqdim qilinadigan bilimlar; – taqdimotdan keyin o`quvchilarning og`zaki va yozma nutqida faollashtirish ko`zda tutiladigan nutqiy ko`nikmalar”<sup>1</sup>.
dist olimning ta’kidlashicha, videomateriallarga bu tarzda yondashish katta
<sup>1</sup>Быкова О.П.Учебные модули для работы с видеоматериалом. // Русский язык за рубежом, 2009, №2, С. 34.
amaliy ahamiyatga ega. Videodarslarda namoyish uchun tanlanadigan lavha, uning hajmi o`qituvchi tomonidan aniq rejalashtirilishi zarur. Odatda, o`qituvchilar uchun qisqa hajmdagi videomateriallar bilan ishlash osonroq bo`ladi. Agar lavhaning hajmi kengayib ketsa, bu darsning ta’limiy maqsadidan chetga chiqib ketishga olib keladi. Ya’ni V.G.Kostomarov ta’kidlaganidek, “videomaterialning haddan ziyod keng va tasvirlarga boy bo`lishi o`quvchini dars mazmunidagi asosiy fikrdan chalg`itishi mumkin”<sup>1</sup>. Videolavhalarni qisqa hajmda, muayyan qismlarga bo`lgan holda taqdim etishning amaliy ahamiyati katta. Chunonchi, darsning kirish qismida mavzuga oid videolavhadan parcha namoyish qilish va o`zaro suhbat tashkil etish o`quvchilarni psixologik jihatdan yangi mavzuga to`liq jalb etishga yordam beradi. So`ngra berilgan savollar yoki tayanch so`z va birikmalar asosida suhbat tashkil etish, uni og`zaki muhokama qilish, leksik-grammatik topshiriqlar bo`yicha yozma tahlillar o`tkazish videolavha mazmunini chuqur o`zlashtirish imkonini beradi. Samarali natijaga erishish uchun ba’zan lavhani takroran namoyish qilish ham mumkin. Ayrim me todistlar fi kricha, tanaffus vaqtida videolavhani qo`yib, o`quvchilarni yolg`iz qoldirish, qo`ng`iroq chalingach, o`quvchilardan ekranda nimani ko`rganliklarini so`rash ham auditoriyada til muhitini yaratishga xizmat qiladi va psixologik jihatdan katta ta’sir kuchiga ega bo`ladi. V.Vegvari videomateriallar bilan ishlashning 3 bosqichli tizimini tavsiya qiladi: tayyorgarlik bosqichi, film namoyishi, namoyishdan keyingi bosqich. Uning fi kricha, birinchi – tayyorgarlik bosqichida beriladigan axborot mazmuni va tili o`quvchilarning tilga doir va umumiy tayyorgarlik darajasiga mos bo`lishi kerak. Ikkinchi bosqichda esa videolavha bo`yicha berilgan topshiriqlar orqali o`quvchilarning tinglab tushunish va gapirish ko`nikmalarini rivojlantirish ko`zda tutiladi². Film namoyishidan keyingi bosqich o`quvchilarning nutqiy qobiliyatsini shakllantirishga yo`naltirilishi kerak. O.P.Bikova birinchi va ikkinchi bosqichlarni ketma-ketlikda o`tkazish, uchinchi bosqichdan ko`zlangan
¹Костомаров В.Г. Рассуждение о формах текста в общении. М., 2008. B. 22.
² Qarang: Вегвари B. Новые технологии в обучении русскому языку филологов Венгрии (на основе видео). Автореф. ... канд. филол. наук. М., 1998, 8-11 betlar.
maqsadga erishish muayyan mashq va topshiriqlar bajarishni taqozo etishini qayd qilib, videomateriallar bilan ishlashning kengaytirilgan 6 bosqichli tizimini tavsiya etadi: 1. Tayyorgarlik bosqichi. Bu mavzu yuzasidan qisqa kirish suhbati o`tkazish yoki berilgan matnni o`qitishdan iborat bo`ladi. O`quvchilarga avvaldan ushbu mavzuga tayyorgarlik ko`rib kelish uy vazifasi sifatida topshirilishi ham mumkin. 2. Videolavhani namoyish qilish. Bu bosqichda videomaterial diqqat bilan kuzatiladi, berilgan savollar asnosida qisqa savol-javob o`tkaziladi. 3. Lavhani yana bir bor ko`rish. Bu jarayonda ko`rilgan matn mazmunini eslab qolish, ayrim tayanch so`z va birikmalarni yozib olish amali bajartiriladi. 4. Tayanch so`z va birikmalar asosida matnni tiklash yoki ijodiy matn tuzish. 5. Tuzilgan matnlarni o`qish, berilgan savollarga javob berish. 6. Tasvirlardagi milliy-madaniy xususiyatlarni aniqlash va tahlil qilish<sup>1</sup>. Ushbu bosqich o`quvchilarda sotsiolingvistik va pragmatik qobiliyatni shakllantirishga, o`quvchilarning o`rganilayotgan til madaniyati bilan kengroq tanishishiga yordam beradi. So`nggi bosqichda o`qituvchi o`quvchilarni ko`zda tutilgan maqsad tomon yo`naltirib turishi, ayrim noto`g`ri izohlarni to`g`rilab borishi lozim. Shuningdek, o`quvchilarni yangi tayanch so`zlar bilan tanishtirish, xususan, milliy-madaniy leksikaga oid so`zlarni alohida sharhlab borishi kerak bo`ladi. Fikrimizcha, ta’lim jarayonidan kelib chiqib, yuqoridagi bosqichlarni qisqartirish mumkin. Biroq bunda 1-, 2- va so`nggi 6-bosqichlar, albatta, saqlab qolinishi kerak. Hozirgi kunda Vatan, obod turmushimiz, onalar, ustozlar haqida qator qo`shiqlar kuylanib ularga videokliplar ishlangan. O`zbek tili darslarida ulardan ijodiy foydalanish imkoniyati mavjud. Bunda 1-tayyorgarlik bosqichida, jumladan, Vatan haqidagi qo`shiqlarning mavzusi, ularda istiqlolning sharaflanishi, bugungi kunimizga shukronalik haqida o`qituvchining qisqacha kirish so`zi tinglanadi yoki darslikda shu mavzuda berilgan matnlardan biri uqitiladi. So`ngra tanlangan videoklip namoyish qilinadi va qo`shiq tinglanadi. Qo`shiq matni muallifi va uning ijrochisi haqida berilgan qo`shimcha savollar asosida suhbat tashkil etiladi. Uchinchi bosqichda videoklipni yana bir bor ko`rish va qo`shiq matnini eslab qolish, ayrim <sup>1</sup>Qarang: Бикова Р. О. Ko`rsatilgan asar, 40-52 betlar.
tayanch so`z va birikmalarni yozib olish amalga oshiriladi. So`ngra tayanch so`z va birikmalar asosida qo`shiq matnini tiklash, notanish leksika ustida ishlash amali bajartiriladi. So`nggi bos qichda qo`shiq birgalikda ijro etiladi, qo`shimcha savollar asosida video klip mazmuni tahlil qilinadi. “Toshkentim – onam”, “Namanganning olmasi” qo`shiqlari shu bosqichli ketma-ketlik asosida o`rgatildi va samarali natijaga erishildi. Videomateriallar bilan ishlashni darsdan tashqari mustaqil ishlar sifatida davom ettirish nihoyatda samarali natija beradi. Jumladan, o`quvchilarga Vatan haqidagi qo`shiqlarni tinglash, ulardan birini yozib olishni uy vazifasi sifatida topshirish mumkin. O`zbek tili darslari samaradorligini oshirish maqsadida ilk tajriba sifatida uzviylashtirilgan o`quv dasturidagi 5-sinf mavzularining 40 foizi uchun audiomatnlar va videolavhalar ishlab chiqildi. Keyin esa 6-sinf va 7-sinf “O`zbek tili” darsliklaridagi mavzularning 70 foizi uchun videolavhalar majmuasi tayyorlandi. O`zbek tili fanidan birinchi marta 6–7-sinflar uchun “O`zbek tili” darsliklarida bevosita darslikdagi mavzular va topshiriqqa mos ravishda 17 ta videolavhadan iborat videodisk majmuasi yaratildi. Mavjud metodik adabiyotlardan farqli ravishda 6–7-sinflar uchun o`zbek tilidan metodik qo`llanmalardagi dars ishlanmalarida audio va videomateriallardan darsning qaysi bosqichida va qay tarzda foydalanish yo`l-yo`riqlari ham bayon etildi. Bunday materiallarni darslik va metodik qo`llanmalarga ilova qilib berish o`qituvchini dasturga mos tayyor materiallar bilan ta’minlashga, darslarning qiziqarli, jonli, axborotlarga boy shaklda o`tishiga imkon berishi, shubhasiz. Xususan, audiomatnlar o`quvchilarga o`zbekcha nutqni tinglash, qayta eshitish, takrorlash, birgalikda so`zlash vositasida o`z nutqini mustahkamlashga yordam beradi. Afsuski, ushbu tayyor materiallarni darslik va metodik qo`llanmalarga ilova qilib berish taklifi ni amalga oshirish imkoni bo`lmay turibdi. Albatta, texnika vositalaridan dars jarayonida foydalanish o`qituvchidan ijodkorlikni, izlanishni talab etadi. Shu bois o`qituvchining o`zi ham mavzuga mos videomateriallarni tanlashi va yuqorida qayd qilingan 3 bosqichli yoki 6 bosqichli usuldan dars jarayonida samarali foydalanishi mumkin. Bu dars samaradorligining o`sishiga, o`quvchilarni fanga qiziqtirishga va ularning mustaqil fikrlashini o`stirishga, dunyoqarashini kengaytirishga yordam beradi.
Ilg`or pedagogik texnologiyalar umumiy o`rta ta’lim maktablari 5–9-sinf “Ona tili” darsliklarida tilshunoslikning fonetika, grafika, leksikologiya, orfografiya, orfoepiya, grammatika (morfologiya va sintaksis), uslubshunoslik kabi bo`limlari o`rganiladi. Mazkur bo`limlarni o`rganishda ilmiy matnlar, asosan, topshiriq sifatida berilgan. Ilmiy matnlar daliliy ma’lumot asosida chiqarilgan ilmiy xulosalarga (ta’rif-qoidalarga) egaligi, atamalarning keng qo`llanishi bilan boshqa matnlardan ajralib turadi. Matnni quyidagi usullarga tayanib tahlil qilish maqsadga muvofi q: Ilmiy matn tahlilining didaktik maqsadi ijodiy fikrlovchi shaxsni tarbiyalash, o`quvchini ta’lim jarayonining subyektiga, o`qituvchini esa bu jarayonning boshqaruvchisiga aylantirishdir. Quyida ana shunday ilmiy matnlar bilan ishlashning ayrim usullarini havola qilamiz. 6-sinf “Ona tili” darsligida “Morfologiyaga kirish” mavzusida topshiriq berilgan. Ushbu topshiriq guruhlararo musobaqa usulida bajariladi. O`quvchilar 4 ta guruhga bo`linadi. Dastlab matnni bir o`quvchi o`qiydi, qolgan o`quvchilar uning mazmunini so`zlab berishadi. So`ng ushbu matn bo`yicha olingan bilimni mustahkamlash maqsadida guruhlarga bir xil kitob, qalam, gul, olma suratlari tushirilgan rasmlar beriladi, lekin ularning topshiriqlari turlicha bo`ladi. 1-guruhga topshiriq: Rasmda berilgan surat nomlarining har biriga xos atash ma’nolarini izohlashga harakat qiling. Javob: Olma - olma daraxti, olma daraxti mevasi. Gul — manzarali o`simlik gulbargi. Kitob - biror matn yozilgan varaqlardan iborat, muqovalangan bosma asar. Qalam - yozish, chizish uchun mo`ljallangan o`quv quroli. 2-guruhga topshiriq: Rasmdagi surat nomlarining atash ma’nosini o`rganadigan tilshunoslik bo`limi haqida fi kr bildiring. Javob: So`zlarning borliqdagi ma’lum narsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarini bildirishi ularning atash ma’nolari yoki lug`aviy ma’nolari deyiladi. Bunday ma’nolarni o`rganuvchi bo`lim leksikologiya hisoblanadi. 3-guruhga topshiriq: Rasmda berilgan suratlarning nomini savollar yordamida umumiy ma’nosidan kelib chiqib, qaysi so`z turkumiga mansubligini aniqlang. Olma — nima? Ot :gul - nima? Ot; kitob - nima? Ot: qalam - nima? Ot 4-guruhga topshiriq: Rasmda ifodalangan so`zlarga quyidagi qo`shimchalardan mosini qo`ying va izoh lang. Qo`shimchalar: -lar, -ni, -im, -dan, -ga. Olmalarni - olma+ lar+ni. Kitobga, kitoblar. Qalamlar, qalamga. Gullarim -gul+lar+im. To`rtala guruh taqdimoti asosida quyidagi jadval hosil bo`ladi.