Ishlab chiqarishda boshqaruv

2.3.1 – rasm. Mehnat unumdorligi darajasiga ta’sir qiluvchi omillar.

Sxemadan ko’rinib turibdiki, mehnat unumdorlik ko’rsatkichiga ishlab chiqarish resurslaridan samarali intensiv foydalanish natijaviy ko’rsatkichlari o’z aksini topgan, ya’ni mehnat unumdorlik ko’rsatkichi korxonani ko’p qirrali faoliyatini aks ettiradi. Lekin bu ko’rsatkich miqdor ko’rsatqich bo’lib, uni o’sish darajasiga qarab korxona samaradorligi oshdi deb bo’lmaydi. Sababi maxsulot xajmini o’sishi nafaqat resurslardan samarali foydalanishga bog’liq, balki bozor iqtisodiyoti sharoitida ularni narxini o’zgarishiga xam bog’liq.

Umuman olganda eng kichik vaqt birligi soatlik vaqt biqligi ichidagi mehnat unumdorligini o’rganish maqsadga mufoviqdir. Sababi kunlik, xaftalik, choraklik va yillik mehnat unumdorligi soatlik mehnat unumdorligiga bog’liq.
Soatlik mehnat unumdorligini ta’minlash uchun ishchining shu vaqt ichida ish vaqtidan yo’qotishlarga yo’l qo’ymaslik zarur. Odatda, ichining ish vaqtidan yo’qotishlari: ishga kech kelishi, tushlik yoki boshqa subyektiv sabablarga ko’ra ish vaqtidan yoqotish, ishni bekgilangan vaqtdan oldin tamomlash, belgilangan vaqtdan tashqari dam olish kabilarni sanab o’tish mumkin. Allbatta bunday jarayonlarni bevosita sex, uchska va bo’lim boshliqlarining nazorati ostida bo;lishi zarur.
Quyida biz “Ro’zimatjon ota” MCHJda mehnat unumdorligi darajasi va uning dinamik o'zgarishlarini jadval yordamida ifodalab o'tamiz. (2.3.1-jadval)
Ushbu jadval ma'lumotlar asosida “Ro’zimatjon ota” MCHJda mehnat unumdorligiga va uning dinamik o'zgarishlariga baho berishimiz mumkin bo'ladi. Ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, korxonada barcha turdagi mehnat unumdorlik ko'rsatkichlari o'tgan yili va biznes rejaga nisbatan o'sgan. Mehnat unumdorligining

46

o'sishiga asosan mahsulot ishlab chiqarish hajmining o'sishi va aksincha, ishchi va xodimlarning shunga mos tarzda soni o’smaganligi sabab bo'lgan. Unumdorlikning o'sishini ijobiy baholash lozim.

2.3.1-jadval.
“Ro’zimatjon ota” MCHJda mehnat unumdorligi ko'rsatkichlarining darajasi

	va dinamikasi tahlili
			2013 yil		Farqi
					(+;-)
Ko’rsatkichlar		2012 yil
			Reja	Haqiqat	O’tgan	Rejadan
					yildan
Mahsulot hajmi, ming so’m		7 369 500	7 587 554	8 194 558	825 058	607 004
Xodimlar o’rtacha soni, kishi		64	64	66	+2	+2
Shu jumladan, ishchilar		50	52	53	+3	+1
Bir ishchining yil davomida		230	232	229	-1	-3
ishlagan kishi kunlari
Bir ishchining yil davomida		1713,7	1856	1706	-7,5	-150
ishlagan kishi soatlari
O’rtacha ish kuni davomiyligi,		7,45	8	7,45	-	-0,55
soat
Ishchilar sonini, xodimlar o’rtacha		78	81	80	+2	-1
tarkibidagi ulushi, %
Bir xodimga to’g’ri keladigan
o’rtacha yillik mahsulot, ming		115 148,4	118 368	124 159,9	+9 011,5	+5 791,9
so’m
Bir ishchiga to’g’ri keladigan		147 390	145 914,5	154 614,3	+7 224,3	+8 699,8
o’rtacha yillik mahsulot, ming
so’m
Ishchining bir kunlik ish unumi,		640,8	628,9	675,2	+34,3	+46,2
ming so’m
Ishchining bir soatlik ish unumi,		86,0	78,6	90,6	+4,6	+12,0
ming so’m
	47

“Ro’zimatjon ota” MCHJda hisobot davrida bir xodimning o'rtacha yillik mehnat unumdorligi biznes rejaga nisbatan 5 791,9 ming so'mga o'sgan. Bunga asosan ikkita omil ta'sir etgan. Mazkur korxonada mahsulot hajmi solishtirma ulgurji bahoda o'tgan yilga, rejaga nisbatan ortgan. Xodimlar va ishchilar soni esa shu davr ichida 2 kishiga oshgan xolos. Demak, mahsulot hajmini o'sishi mehnat unumdorligini o'sishi bilan izohlanadi. Ya'ni, korxonaning sanoat ishlab chiqarish xodimlari tarkibida ishchilar salmog'ining o'zgarishi hisobiga bitta ishchining o'rtacha yillik mehnat unumdorligirejaga nisbatan 8 699,8 ming so’mga oshishiga ta'sir etgan.
Korxonada ish vaqti fondidan yo’tishlarni hisobga olsak korxonada mexnat unumdorligi oshgan.

48

3. 
   KORXONADA XODIMLAR ISH VAQTIDAN FOYDALANISHNI
   

YAXSHILASH YO’LLARI
3.1. Korxonalarda xodimlar ish vaqtidan yoqotish sabablarini aniqlash va ularni bartaraf etish yo’llari
Yuqorida “Ro’zimatjon ota” MCHJda ish vaqtidan foydalanish darajasi tahlil qilinganda va ish vaqti kuzatuv natijalari umumlashtirilganda shu narsa ayon bo’ldiki, korxonada ish vaqtidan yoqotishlarga yo’l qo’yilgan.
Shu o’rinda iqtisodchi olim Beter Drukerning: - “Vaqt – bu eng chegaralangan capital, agar undan foydala olmasang, boshqa xech narsadan qilaolmaysan”- degan ta’rifini keltirish mumkin. Yana shunga o’shash “Vaqt – bu pul” degan iboralar xam qo’llaniladi. Lekin undan samarali foydalanilsa, “Vaqt – bu puldan qimmat” ekanligini anglab etadi. Agar vaqtdan samarali foydalanib turmush darajasini oshirilsa, “Vaqt – bu xayotning ozi” ekanligiga guvox bo’ladi.
Nemis iqtisodiyotida vaqtda nisbatan quyidagicha iboralar ishlatiladi:
vaqtni qaytarib bo’lmaydi;

vaqtni ko’paytirib bo’lmaydi;

vaqtni to’plab bo’lmaydi;

vaqtni berib bo’lmaydi.

Quyida “Ro’zimatjon ota” MCHJda ish vaqtidan yo’qotishlar sababilarini keltirib o’tamiz:

1. 
   Xodimning belgilangan ish vaqtiga etib kelishini aniq hisobga olmasligi; SABAB. Aksariyat xodimlar Furqat va O’zbekiston tumanlarida istiqomat
   

qiladi. Ish joyigacha bo’lgan masofa 3kmdan 12 km gachani tashkil qiladi. Ishchilar piyoda, velosipedda, shaxsiy avtomobil va jamoa transpori orqali etib keladi. Smena boshlanish vaqtiga etib kelish uchu qish, kuz mavsumida birmuncha transport bilan bog’liq muommolar yuzaga kelishi sababli kechikishlar yuzaga kelgan.

49

ECHIM. “Ro’zimatjon ota” MCHJning mavjud aylanma mablag’lari yoki ishlatilmayotgan “ZIl” rusumli yuk tashish mashinasini sotish orqali xodimlarni tashishga mo’ljallangan mikroavtobus sotib olishi tavsiya etiladi. Shu bilan xar uchchala smena uchu xodimlar ishga vaqtida kelishini ta’minlash mumkin. Agar boshqaruv raisiga mikroavtobus sotib olishni lizing asosida ham kiritish mumkin.

2. Ish vaqtida telefondan foydalanish natijasida yoqotishlar;
SABAB. Ish vaqtini kuzatish asosida shu narsa aniqlandiki smena davomida korxona xodimlari uyali telefondan foydalanish natijasida o’rtacha 3-5 minut yo’qotmoqda. Bu esa bir smenada barcha ishilar tomonidan 212 minut (53 kishi*4 minut) yo’qotiladi. Bu vaqt davomida bir ishchining o’rtacha soatiga 90,6 ming so’mlik mahsulot ishlab chiqarishni inobatga olsak ming 320,120 (90,6*212/60) ming so’mlik mahsulot ishlab chiqarish yo’qotiladi. Bu bir yil davomida 73 307 (229 kun*320,120 ming so’m) ming so’mni tashkil qiladi.
ECHIM. Rivojlangan boshqaruv timiga ega korxonalar tajribasida kirish joylarida maxsus ishilar uchun ajratilgan shaxsiy buyumlar saqlanadigan shkaflarni tashkil qilish va shu joylarda uyali aloqa vositalarini qoldirish.

3. 
   Tikuv sexida mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi pastligi; SABAB. Korxonaning ip yigirish va to’quv jarayonlari mexanizatsiyalash va
   

avtomatlashtirish darajasi talab darajasida lekin tikuv jarayonida sust yo’lga qo’yilgan. Ishchilar texnologik jarayon davomida yarim tayor maxsulotlarni keying bosqicha o’tkazish va qabul qilish davomida asosiy vaqdat yo’qotishlarga yo’l qo’ymoqda.

ECHIM. Tikuv jarayoni texnologik jarayonini bir biri bilsn bog’lanishini mexanizatsiyalashtish va avtomatlashtirish. Bundan tashqari, mazkur jarayon davomida xujjatlashtirish ishlarini soddalashtirrish.

50

Bundan tashqari, xodimlarni ish vaqtidan foydalanishni yaxshilash maqsadida, “xodimning mehnat faolligi” koeffisienti yordamida xodimlarni ish vaqtidan foydalanishni baholab boorish tavsiya qilinadi.

Xodimning mehnat faolligi koeffisienti (MFk)– bu xar bir ishchining alohida mexnatga munosabatini baholab, bu natijalarni korxonada miqyosida umumlashtiradi.
Xodimning mehnat faolligi koeffisientini hisoblash uchun taklif qilinayotgan baholash mezonlari.
3.1.2-jadval
Ishchilarning mehnat faolligi kamaytiruvchi ko’rsatkichlari

	Xar bir vaziyat uchun
	pasaytiruvchi koffisient
Ko’rsatkichlar	-
Maxsuloti sifati pastligi (xar bir xolat uchun)	0,1 / 1,0
Texnika va yong’in xavfsizligi qoidalarini buzish	0,1 / 0,5
Ishlab chiqarish madaniyatini buzish	0,1 / 0,3
Boshliqlar topshiriqlarini vaqtida bajarmaslik	0,1 / 0,5
Ishga kech qolish, erta ketish, sababsiz kelmaslik	0,1 / 1,0
Ish vaqtida spirtli va alkogol ichimliklarni istemol qilish
(1-3 satrlarga 0 koeffisient qo’llash)
Ishlab chiqarish rejasini ishchinig aybi bilan bajarmaslik	0,1 / 0,5
Intizomiy javobgalikka tortilishi:
- ogohlantirish	0,1
- intizomiy jazo	0,15
- ishdan bo’shtish	0,5 / 1,0

Bizningcha, 3.1.2- jadvalda keltirilgan ko’sarkichlar “Ro’zimatjon ota” MCHJda qo’llansa va korxona xodimlari faoliyatini baholab borilsa maqsadga muvofiq bo’adi.

51

Ishchilarni xar bir vaziyat bo’yich ma’lum bir muddat baholab boorish shuning bilan belgilangan muddat davomida xodimning mehnat faolligi koeffisienti (MFk) natijasiga ko’ra mukofot ish xaqiga ustama va boshqa to’lovlarni belgilash tavsiya etiladi.

Buning uchun xodimning mehnat faolligi koeffisienti (MFk)ni ko’taruvchi ko’rsatkichlarni ham ishlab chiqish zarur. Bu ko’rsatkichlarni quyidagi jadvalda keltirilgan.