Ishlab chiqarish iktisodiyoti I

Yettinchi tanlov
Vaziyatni aniqlab olgach, siz bundan keyingi qaysi yo‘ldan bor-
ishingizni hal qilib olasiz va buni uzul-kesil strategiya shakllantirilib, 
uni amalga oshirish vositalari tanlanib bo‘lgunga qadar qilish kerak 
bo‘ladi. Bu qiyin va mas’uliyatli yumush, ammo u tadbirkor – 
tomondan bo‘lgan sizning vazifangizdir. 
1.1. 
Tijorat tuzilmalarining asosiy tashkiliy–huquqiy 
shakllari 
Tadbirkorlikni tashkil etish shakllari 
Odamlar nima uchun o‘z ishlari bo‘lishini xohlashlarining 
ko‘plab sabablari mavjud. Shaxsan mustaqil bo‘lish, foyda olish 
uchun cheklanmagan imkoniyatlar va o‘zi uchun qulay vaqtda se-
vimli ish bilan shug‘ullanish – bu odamlarni biznesga intilishga un-
dayotgan sabablarning ayrimlari xolos. Korxonaning tashkiliy–
huquqiy shaklini tanlash tadbirkorlik faoliyati strategiyasini muhim 
omilidir. 
Alohidalangan mulkdorlar tadbirkorlikning subyektlaridirlar. O‘z 
mulkiga egalik qilish, foydalanishi, tasarruf etish huquqi mulk egasi-
ga tegishlidir. 
O‘zbekiston respublikasida tadbirkorlik: 
- tadbirkorlikning o‘z mulki asosida; 
- tadbirkorlikning boshqa jismoniy–huquqiy, shu jumladan yuri-
dik shaxslarning mulkini turli shakllarda jalb qilishi asosida; 
- tadbirkorlikning davlat, jamoat tashkilotlarining mulklaridan 
foydalanishi asosida; 
- yuqorida sanab o‘tilgan shakllarni qo‘shish asosida amalga 
oshiriladi. 
Tadbirkorlik 
faoliyati 
mulk 
egasining 
o‘zi tomonidan 
bo‘lganidek, uning mulkini boshqaruvchi sube’kt tomonidan ham 
amalga oshirilishi mumkin. 
Quyidagilar tadbirkorlik sube’ktlari bo‘lishlari mumkin: 
- O‘zbekiston Respublikasi fuqarosi; 
- fuqarolar guruhi (sheriklar), shu jumladan, davlat, operativ va 
boshqa korxona jamoasi; 

---

13 
- xorijlik fuqaro yoki yuridik shaxs; 
- aralash mulk sube’ktlari. 
Tadbirkorlikni tushunishi va o‘zlashtirish uni tarkibiy unsur (el-
ementlar) bo‘yicha har xil shakllar va turlarga bo‘lish, ajratishni talab 
qiladi. Shakl bo‘yicha tadbirkorlik uchta guruhga: yakka egalik, 
o‘rtoqlik va korporatsiyaga bo‘linadi. Bunday tasniflash asosi 
kapitalga egalik (individual, jamoaviy, aralash) shaklidir. Tadbirkor-
likning har bir shakli uning o‘ziga xos bo‘lgan xarakterli ichki tuzil-
maga, qonuniy maqomga, xizmat doirasida u eng samarali bo‘lgan 
o‘lchovlar va faoliyat sohalari ega bo‘ladi. Ularning har birida band 
bo‘lish mulkdor, menejer va yollanma xodim uchun qancha darajada 
tavakkal bo‘lganidek, xuddi shuncha darajada foyda va afzalliklar 
bo‘lishini ham taqozo etadi, ko‘zda tutadi. 
Tashkiliy – huquqiy 
shakli 
Ustunliklari 
Kamchiliklari 
Yakka egalik – (bir 
odam egalik qilu-
vchi ish) 
1.To‘liq mustaqillik va xa-
rajatlar tezkorligi 
2.Rag‘batlantiruvchi 
dalil-
larning maksimumi 
3.Mulkdor 
“O‘ziga-o‘zi 
xo‘jayin” 
4.Faoliyat sirining saqla-nishi 
5.Biznesni tashkil etishning 
eng sodda usuli 
1.Moliyaviy mablag‘larni jalb 
etishning qiyinligi 
2.Faoliyat 
muddatlarining 
noaniqligi 
3.Cheklanmagan mas’uliyat 
4.Ixtisoslashgan menejmentning 
mavjud emasligi 
O‘rtoqlik (ikki yoki 
undan ko‘p odam 
bir nechta mulkdosh 
egalik 
qiluvchi 
shaxs) 
1.Moliyaviy qudratning oshishi 
2.Harakatlarning erkinligi va 
tezkorligi 
3.Menejementning 
ixti-
soslashuvi 
4.Tashkil qilishning osonligi 
1.Bir-biriga bog‘liqlik 
2.Bir ishtirokchining firmadan 
chiqishi yoki vafot eti-shi fir-
maning tarqab keti-shiga olib 
keladi 
3.Sheriklarning manfaatlarining
firmaning boshqa-rishni qiyin-
lashtirishga 
olib 
keladigan 
kelishmovchiligi 
nomu-
tanosibligi 
4.To‘liq mulkiy javobgarlik 
Korparatsiya 
– 
(sheriklik) – ikki 
yoki undan ortiq 
huquqiy 
shaxs 
egalik qiluvchi ish. 
1.Cheklangan mas’uliyat 
2.Mavjud 
bo‘lish 
(faoliyat 
yuritish vaqti)ning cheklanma-
ganligi 
3.Qo‘shimcha kapital jalb qi-
lish imkoniyati 
4. Kasbiy boshqaruv
1. Korparativ shaklda ba’zi 
iste’molchilar: hech qanday 
qiymatga ega bo‘lmagan qim-
matbaho qog‘ozlarlarni sotib 
olish uchun imkoniyatlar yarat-
ib berilgan 
2. 
Ikki tomonlama: 

---

14 
5. Ommaviy ishlab chiqa-rish 
texnologiyalarini qo‘llash 
foyda va dividendlarga soliq, 
soliq solinishi. 
3.Aksiyalarni ochiq savdoga 
qo‘yilgan korparatsiyalar tijorat 
siridan voz kechadilar 
4.Aksiyalarni tipik ushlab tu-
rishning faoliyatsizligi (foy-
dasizligi) 
Biznesning qaysi shaklini tanlash masalasida hal qiluvchi omil 
pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojidir.