Ishlab chiqarish iktisodiyoti I

Korxona birlashmalari 
Korxonalar tomonidan ixtiyoriy ravishda, shartnoma asosida As-
sotsiatsiya va hokazolar shaklidagi turli xil birlashmalar tuziladi.
O‘zbekistonning iqtisodiy amaliyotida xo‘jalik assotsiatsiyalari 
kabi jamoa korxonalari keng tarqalgan. Ularning mohiyati shundaki, 
firmalar qaysi tarmoqlarga talluqligi, mulk shaklidan qa’tiy nazar 
o‘zlarining boshqaruv vazifalari vakolatlarining bir qismini yangidan 
tuzilayotgan apparatga o‘tkazib birlashadilar. Bunda huquqiy shaxs 
maqomli, boshqaruv tanidagi yangi korxona tuziladi. Xo‘jalik 
ulanmalarining bir necha turlarini farqlaydilar. Masalan, konsern– 
ilmiy- texnik va ishlab chiqarishni rivojlantirish bo‘yicha birgalik-
dagi ishni, investitsion, moliyaviy, tabiatni muxofaza qilish, tashqi 
iqtisodiy faoliyatni birga amalga oshiruvchi korxonalarning 
birlashmasidir.
Konsorsium– firmalar, banklarning kapital loyihalarini amalga 
oshirish uchun yoki zayomni birgalikda joylashtirish uchun umumiy 
asosdagi muvaffaqiyat birlashmasidir.
O‘zbekistonda korporatsiyalarning xolding kabi ko‘rinishi ham 
mavjud. Uning mahsuloti asosiy kompaniyaning mustaqil huquqiy 
shaxs bo‘lib qoluvchi boshqa (sho‘’ba) korxonalari aksiyalarning 
nazorat paketiga egalik qiluvchidir. Tarkibiga 15 ta sho‘ba korxonasi 
kirgan. “O‘zqishloqxo‘jalikmash – xolding” ochiq turdagi hissador-

---

22 
lik jamiyati respublikamizdagi birinchi xolding kompaniyasidir.
Xalqaro tadbirkorlikning har xil shakllari mavjud.
Vatanimizda - xorijiy kapitalning integratsion birlashuvining sa-
marali shakli qo‘shma korxona (h.k “Sovplatsital”) dir. Har bir 
tomon qo‘shma korxonaga o‘z ulushini investitsiya kapitali, market-
ing tajribasi, xodimlar, xom-ashyo resurslari shaklidagi ulushini 
qo‘shadi.
Hissadorlik va shartnomaviy (mulkka birgalikda egalik qilishsiz) 
qo‘shma korxonalarni farqlaydilar.
Ko‘pchilik hollarda mamlakatimizda qo‘shma korxona tuzishda 
jarayoniga xorijiy sherik sifatida murakkab xalqaro tadbirkorlik 
kompaniyalarning (transmilliy kompaniyalar TMKning) shax-
obchalari qatnashadi. Mintaqalararo moliyaviy-sanoat guruhlari 
(MSG), (“Yengilsanoatinvest”, “Ilyushin”, “O‘rtaoselektron” va 
boshqalar) TMK ning kurinishlaridandir. 
Unitar korxona deb mulkdor unga biriktirib qo‘ygan mulkka 
egalik huquqiga ega bo‘lmagan tijorat tashkiloti tan olinadi. 
Notijorat tashkilotlari – o‘z faoliyatining asosiy maqsadi sifatida 
foyda olishni qo‘ymagan va olingan foydani ishtirokchilar o‘rtasida 
taqsimlamaydigan huquqiy shaxslardir. Notijorat tashkilotlari tad-
birkorlik faoliyatini faqat u o‘zlari nima maqsadlarni ko‘zlab tuzilgan 
maqsadlarga erishishga imkon berganligi uchun amalga oshiradilar. 
O‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib foyda olishni belgilagan 
huquqiy shaxslar tijorat tashkilotlaridir. Bundaylarga to‘liq 
o‘rtoqliklar, ishonchga asoslangan o‘rtoqliklar, hissadorlik ja-
miyatlari, ko‘pincha mas’uliyatli jamiyatlar, ishlab chiqarish kooper-
ativlari, davlat va munitsipal unitar korxonalar kiradilar.