Ishlab chiqarish iktisodiyoti I

TADBIRKORLIK FAOLIYATINING TURLARI
Bobning asosiy masalalari: 

Tadbirkorlik turlari, ularning o‘ziga xos tomonlari va faoliyat 
sohalari. 

Ishlab chiqarish tadbirkorlikning mohiyati. Uning tadbirkorlik 
faoliyatining boshqa turlari orasidagi belgilovchi roli. 

Ishlab chiqarish omillari, tadbirkorlikning samaradorligini 
oshirishda ularning roli. 

Maslahat (konsultativ) tadbirkorligining mazmuni, rivoj lanish 
istiqbollari. 
2.1. Ishlab chiqarish tadbirkorligi
Ishlab chiqarish tadbirkorligi xilma-xildir. Har qanday bizni qay-
ta ishlab chiqarish sikli–mahsulot va xizmatning ishlab chiqarish, to-
varlarni almashtirish va taqsimlash, ularni iste’mol qilish bilan u yoki 
bu darajada bog‘liq bo‘lgani uchun tadbirkorlik faoliyatining 
quyidagi turlarini: ishlab chiqarish, tijorat va moliyaviy tadbirkor-
likni ajratib ko‘rsatish mumkin. 
Bundan tashqari keyingi o‘n yilliklarda iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatlarning hammasida tadbirkorlikning maslahat-konsultativ 
turi(konsalting) alohida mustaqil turga aylanmoqda. Shu bilan bir 
vaqtning o‘zida tadbirkorlikning sanab o‘tilgan turlari bir nechta 
kichik turlarga bo‘linadi. Umumiy tasavvurda tadbirkorlikning turlari 
va kichik turlarini 3-chizma jadvaldagi ko‘rinishda tasvirlash mum-
kin (quyidaga qaralsin). 
Ishlab chiqarish tadbirkorlikni yetakchi turi deb atash mumkin. 
Bunda mahsulot, tovarlar ishlab chiqariladi. Biroq bozor iqti-
sodiyotiga o‘tishda aynan shu faoliyat sohasi eng ko‘p salbiy 
o‘zgarishlarga duchor bo‘ldi: xo‘jalik aloqalari uzildi, moddiy-texnik 
ta’minot buzuldi, mahsulotni sotish keskin pasaydi, korxonalarning 
moliyaviy ahvoli yomonlashdi. 
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning birinchi yillarda 
tijorat tad-
birkorligi
jadal rivojlandi. U tovarlar va xizmatlar bilan xarakter-
lanadi. Bunda tezroq natijaga erishish mumkin. Ilgari kun tomondan 
cheklangan bu soha asosan xususiy, yakka tartibdagi tadbirkorlik si-

---

28 
fatida shiddat bilan rivojlana boshladi. Bu sohaga ko‘plab chaqqon, 
tashabbuskor, kuchga to‘la odamlar o‘z kuchlarini yo‘naltirdilar. 
Ba’zan ularning orasida ilgari “soyadagi” iqtisodga mansub deb 
hisoblashgan odamlarni firmaga, odatda, 10-12 foiz rentobillikni 
ta’minlasa, tijorat firmalari 20-30 % hatto undan ham ortiq rentabil-
likka erishishlari mumkin. 
Moliyaviy
(yoki moliya-kredit) tadbirkorligi tadbirkorlik faoli-
yatining alohida turidir. Uning faoliyat sohasi–muomala, qiymatlar 
almashinuvidir. Moliyaviy faoliyat ishlab chiqarish faoliyatiga ham, 
tijorat faoliyatiga ham kirib boradi, biroq u bank, sug‘urtasini va 
boshqa shakllarda mustaqil ham bo‘lishi mumkin. 
Moliyaviy bitim tadbirkorlik faoliyatining oldingi turlaridek un-
cha katta rentabillik me’yorini ko‘zda tutmaydi: bu kattalik 5-10 
foizni tashkil etishi mumkin. 
Keyingi yillarda maslahat tadbirkorligi kabi istiqbolli shakl 
rivojlanmoqda. U ko‘plab yo‘nalishga ega va uning bizning mamla-
katimizda rivojlanish darajasini boshqa mamlakatlardagisi bilan 
solishtirib shunday xulosa chiqarish mumkinki, yaqin yillarda 
konsalting shiddat bilan rivojlanish yo‘lini bosib o‘tadi.