91
uchun quyidagi shart–sharoitlar mavjud yoki sodir bo‘lishi kerak:
shaxs o‘ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajarish shartlarini
qonunga xilof ravishda buzishi;
zarar yoki yo‘qotishning mavjudligi;
huquqqa zid harakatlarni sodir
etganligi va yuzaga kelgan
zarar o‘rtasida sababiy aloqa mavjudligi;
qoida buzuvchining aybi.
Huquq bozorning aybi sababliy bog‘liqlik javobgarlik sharti si-
fatida amaliyotda katta ahamiyatga ega. Masalan, tovar yetkazib
berilmaganda tadbirkor mahsulot jo‘natuvchiga
agar aynan shu sabab
(xom-ashyoning yo‘qligi ishlab chiqarish va sotish rejasini shunday
bajarmaslika olib kelganligi) uning foyda olishiga mone’lik qilganini
isbotlasa o‘zi ko‘rgan bu zarni alomat qolgan, qo‘ldan chiqorgan
foyda shaklida o‘rnini тo‘ldirib berishini talab qilib da’vo taqdim et-
ishi mumkin.
Bozor iqtisodiyotining, tadbirkorlikning
rivojlanishi huquqiy
javobgarlikning ayb shartini tartibga solishda ham aks etadi. Bir
tomondan O‘zbekiston Respublikasining Fuqorolik Kodeksi qarzdor
majburiyatlarini talab darajasida bajarish uchun o‘ziga bog‘liq
bo‘lgan hamma choralarini ko‘rgan bo‘lsa, uni aybdor emas deb bel-
gilaydi, ikkinchi tomondan esa agar u tadbirkor bo‘lsa shartnoma
qatnashchisiga boshqa talablar qo‘yiladi. Agar qonunlarda yoki
shartnomada boshqacha me’yor ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, tadbirkor
mas’uliyatdan, javobgarlikdan faqat yengib bo‘lmaydigan kuchlar:
favqulodda, oldini olib bo‘lmaydigan (fors - major) sharoitlar, hola-
tlar (tabiiy ofatlar, harbir harakatlar) tufayli o‘z
shartnomaviy
majburiyatlarini bajarmagan hollarda ozod qilinadi.
Shunday qilib, tadbirkor jumladan o‘z o‘zlarining vazifalarini
bajarmaganligi, intizomni buzganligi yoki bozorda mahsulot
chiqarish uchun zarur bo‘lgan tovarlarning yo‘q bo‘lganligidan
javobgarlikdan ozod qilinmaydi.
Tadbirkorning mas’uliyati holidagi qoidalardagi istosno aybdan
qat’iy nazar, sinov – konstruktorlik ishlarini bajarish bo‘yicha
shartnomaga ko‘ra majburiyatlarni bajarmaslik yoki talab darajasida
ijro etmaganlik uchun javobgarlikdir.
Bu shartnomada tadbirkor fa-
qat uning aybi bo‘lgandagina javob beradi.
Shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun javobgarlik belgila-
92
nayotganida kreditorning o‘zini qanday tutgani ham e’tiborga oli-
nadi. Qonun agar majburiyatlarni bajarmaslikka yoki talab darajasida
ijro etmaganlikka kreditorning o‘zini tutishi, hatti–harakati yordam
bergan bo‘lsa sud, xo‘jalik sudi yoki xomeslar sudi qarzdorning
javobgarligining miqdorini shunga mutanosib miqdorda kamaytirishi
mumkinligini belgilab qo‘ygan. Bunday hollarda shartnomaning har
ikkala tomonining aralash aybi tan olinishi mumkin.
Masalan, temir yo’lda konteynerda tashilayotgan yukning buzil-
gani aniqlanganida yuk tashishga yaroqli, so’z vositalarni taqdim et-
ishga majbur bo’lgan yuk tashuvchining
va shu bilan bir vaqtda
kompyuterlar bu yuklarni tashish uchun yaroqliligini aniqlash
majbur bo’lgan yuk jo‘natuvchining aralash ayblari tan olinishi
mumkin.
Huquqiy javobgarlikning ko‘rib chiqilgan shakllari zarur hollarda
zararlar va loyihalarini sud tartibida undirishdan
tashqari fuqaroviy
qonunchilik
tadbirkorlikning shartnoma majburiyatlarining ba-
jarilishiga sud idoralariga murojaat etmasdan tezkor ta’sir qilish
choralarini
ham ko‘zda tutadi. Masalan bunday choralarga quyidagi-
lar kiradi:
harid-savdo shartnomasida – oluvchining sifatsiz mahsulotni
qabullashdan va uning uchun tulovlarni amalga oshirishdan voz
kechishi, to‘lov oldindan amalga oshirilgan hollarda esa – bu sum-
malarni qaytarishni yoki bu mahsulotni
boshqasiga almashtirishni
talab qilish;
yuk tashish shartnomasida: - ikkinchi tomon hamma
to‘lovlarni amalga oshirmaguncha yukni ushlab turish;
oldi-sotdi shartnomasida: – kafolat muddati bilan sotish –
sotilgan tovarning kamchiliklarini bartaraf etish yoki uni almashtirish
sotuvchining majburiyatidir.
Nazorat savollari
1.
To‘g‘ridan - to‘g‘ri va bevosita zararlar nima?
2.
Neustoyka nima?
3.
Oldi-sotdi
shartnomasida
shartnoma
majburiyatlarini
buzuvchiga nisbatan qanday sanksiyalar ko‘zda tutilishi mumkin?
