Ишлаб чиљариш омиллари бозори

Nominal va real daromadlar. Nominal daromad - bu soliq va narxlarning o’zgarishiga bog’liq bo’lmagan daromad darajasi. Real daromad - bu narxlarni va boshqa to’lovlarning o’zgarishini hisobga olgandagi daromad. Real daromadni aniqlashda umumiy daromaddan soliq va boshqa to’lovlarni ayirib, uni narxlar o’zgarishiga (inflyatsiyaga) ko’ra qayta hisoblaydi.
Ish haqi - ishchi kuchidan foydalanganligi uchun to’lanadigan qiymat. Ish haqi stavkasi ham ish haqining bir turi bo’lib, ishchi kuchi mehnatidan foydalangan bir birlik vaqt uchun to’lanadigan ish haqi (bir soatlik, bir kunlik, bir oylik).
Iqtisodiy renta - cheklangan resursdan foydalangani uchun to’lanadigan narx.
Kapitalga daromad - bu foiz deyiladi. Amalda kapitalga daromad ikki xil bo’ladi. Agar kapital pul shaklida bo’lsa, pul beruvchilar ssuda foizi bo’yicha daromad oladi. Agar kapital buyumlashgan shaklda bo’lsa, u kapitalga ko’ra umumiy daromaddan ulush oladi.
Real foiz stavkasi nominal stavkadan (pulda ifodalangan stavkadan) inflyatsiya darajasini ayrilganiga teng.
Tadbirkorlik daromadi - bu ishlab chiqarish resurslaridan samarali foydalanganligi uchun tadbirkor oladigan daromad.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatlarda iqtisodiyotning noformal sektori, ya’ni yashirin iqtisodiy sektorda (rus tilida tenevaya ekonomika) yashirin daromad mavjud bo’ladi.
Yashirin daromad ham ikki xil bo’ladi. Birinchisi - pora olish (korrupsiya), giyohvand moddalar sotish, kontrabanda va boshqa sohalardan olinadigan yashirin daromad. Ikkinchisi - patentsiz va litsenziyasiz sotish faoliyati bilan shug’ullanishdan tushadigan daromad va soliq xizmatidan yashirilgan daromad.
Davlat o’zining daromad siyosatini amalga oshirishda aholini turmush darajasini ifodalovchi agregat ko’rsatkichlardan foydalanadi. Ana shunday ko’rsatkichlardan biri - yalpi ichki mahsulotdir (YaIM).
YaIMni aholi jon boshiga hisoblagandagi ko’rsatkich aholini turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkich bo’lib, u har bir aholi jon boshiga jami ishlab chiqarilgan (bir yil davomida) mahsulotning qancha qismi to’g’ri kelishini ko’rsatadi. Lekin, bunday taqsimlanish aholi daromadining differentsiallashganligini (har xil bo’lishini) ifodalamaydi.
Aholining tarkibi har xil ijtimoiy qatlamlardan (ishchilar, qishloq xo’jaligidagi ishlovchilar, xizmatchilar, tadbirkorlar, o’qituvchilar, meditsina xizmati xodimlari va hokazolar) iborat bo’lgani uchun ushbu guruhlardagi insonlarning daromadlari ham har xil bo’ladi. Aholi daromadining taqsimlanish dinamikasi iste’mol byudjeti orqali o’rganiladi. Iste’mol byudjeti ham turli xil bo’lishi mumkin: o’rtacha oila byudjeti, yuqori darajada etarli byudjet (bunga eng yuqori umumiy daromad oladigan oilalarni kiritish mumkin), minimal byudjet. Minimal byudjetli oilaga, oila a’zolarining (bir yillik yoki bir oylik) umumiy daromadlari minimal bo’lgan oilalar kiritiladi.
Aholini turmush darajasini ifodalaydigan ko’rsatkichlardan biri bu yashash minimumi (прожитичный минимум). Yashash minimumini sarflangan ishchi kuchini oddiy takror tiklash uchun zarur bo’lgan daromad deb qarash mumkin. Yashash minimumini minimal iste’mol korzinasi ham deb qaralishi mumkin. Yashash minimumi aholini qashshoqlik chizig’i sifatida ham qarash mumkin. Yashash minimumidan past daromad oladigan aholining qismi qancha ko’p bo’lsa, aholining qashshoqlik darajasi shuncha yuqori bo’ladi. Qariyb 1.3 milliard odamlar bir dollardan kam mablag’ hisobiga yashamoqdalar, bu-qashshoqlik belgisidir, 800 million kishi esa surunkali tarzda och nochor hayot kechirmoqda. M: Sobiq Ittifoq respublikalarida kambag’allar soni 15 yilga ham etmagan muddatda 4 milliondan 120 millionga keskin oshib ketdi¹
Turmush darajasini ifodalovchi ko’rsatkichlar iste’mol korzinasiga ko’ra hisoblanadi. Rivojlangan davlatlarda o’rtacha daromad iste’mol korzinasiga quyidagi tovarlar kiritiladi: uy-joy, avtomobil, uyning zamonaviy jihozlari, audio va video texnika, sayohat qilish imkoniyati, bolalarini kiyintirish, o’qitish, ilmiy asoslangan oziq-ovqat, kiyim-kechak, ma’lum darajadagi jamg’arma.
Odatda minimal iste’mol korzinaga boshlang’ich ehtiyojni qondiradigan tovarlar kiritiladi (kiyim-kechak, oziq-ovqat, minimal yashash sharoiti).
Jamiyatdagi barqarorlik va aholining umumiy farovonligi ko’pincha ushbu aholi tarkibidagi o’rtacha sinfdagi aholining ulushi bilan ifodalanadi deb qaraladi. O’rtacha sinfdagi aholining mamlakatni hozirgi ham siyosiy, ham iqtisodiy hayotidagi ahamiyati nihoyatda kattadir. Bozor talabini shakllantirishda, ishlab chiqarishdagi faollikni ta’minlash o’rta sinfga qarashli aholiga ko’proq bog’liq.
Rivojlangan davlatlarda o’rta sinfga qarashli aholi umumiy aholining 50 foizidan 70 foizigachasini tashkil qiladi.
Yuqorida ham ta’kidlab o’tdikki, bozor iqtisodiyoti o’z-o’zidan jamiyatdagi daromadlarni tekis taqsimlashni ta’minlamaydi, shuning uchun ham bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatda har doim o’ta qashshoq, boy va o’ta boy aholi guruhlari saqlanib qoladi. Sivilizatsiyalashgan davlatlardagi iqtisodiy siyosat aholi daromadlaridagi keskin ravishda katta bo’lgan farqlarni qisqartirishga, daromadlarni ko’proq adolatli qayta taqsimlashga qaratilgan. Har bir tsivilizatsiyalashgan davlat nogironlarni, nafaqaxo’rlarni, ko’p bolali oilalarni ijtimoiy himoya qilishni o’z bo’yniga olishi zarur.