ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

Пайнавишт: 
1. Чингиз Айтматов. «Дуроҳаи бӯронӣ». Нашриѐти «Ирфон»1985. 
2. Қамарзода А. Таърихи адабиѐти чаҳон. (Адабиѐти халқҳои славянии 
шарқй), Самарқанд, СамДУ, 2003 
3. Азизов Қ, Қаюмов О. Чет эл адабиѐти тарихи, Тошкент,1987. 
ГЕОГРАФИЯНИ ЎРГАНИШДА ЗАМОНАВИЙ ЁНДАШУВЛАР 
ШЎЪБАСИ 
CHO‘LDAN O‘RMONGA AYLANAYOTGAN OROL DENGIZI 
 
 
Jo‘rayev Bobur Ashurmahmat o‘g‘li tabiiy fanlar fakulteti Geogorafya ta’limy 
o‘nailishi 4-bosqich talabsi 
Ilmiy rahbar. Dotsent: H. Abdunazarov 
 
Marakasiz Osiyo mintaqsidagi eng yirik ko‘llardan biri bo‘lgan Orol dengizi 
bugungi kunga kelib Orol qumi deb ataladigan cho‘lga aylanib qoldi. Uning cho‘lga 
aylanish jaroyoni o‘tgan asirning 60-yillaridan boshlanadi. Buning asosiy sabablaridan 
biri cho‘llarni o‘zlashtirish maqsadida Amudaryo va Sirdaryo suvlaridan tartibsiz 
foydalanilganligidir. Biroq bunga qadar, ya’ni o‘nming yil davomida Orol dengizi qurib, 
ya’na sakkiz marta to‘lgan – deydi bu hududda o‘rmon xo‘jaligi loyihasi ilmiy rahbari, 
akademik, qishloq xo‘jaligi fanlar doktori Zinoviy Novitiskiy. Arxeologlar dengiz 
tubidan oltiyuz yoshli maqbaraning qoldiqlarini ham topishgan. Lekin u davlarda 
orolning qurushi inson uchun uncha kata talofat keltirmagan. Endilikda qurub boradigan 
Orol dengizing tubidagi tuz zarrachalar, chang to‘zonlar, shu yerda yashayotgan 
minglab aholining salomatligiga ta’sir ko‘rsatmoqda. Orolning qurushi bu yerdagi aholi 
bilan tabiatdagi juda ko‘plab jonzotlaring yo‘q bo‘lib ketishiga sabab bo‘lmoqda. 
Jumladan: sut emizuvchilarning 12 turi, qushlarning 26 turi va o‘simliklarning 11 turi 
butkul yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida turibdi. Pomir va Tyanshan tog‘ muzliklarining 
tez yerishiga sabab bo‘lmoqda. Orolning qurigan qismi o‘rinida hosil bo‘lgan 5.5 mln 
gektardan ortiq maydondagi yangi Orol qumi xar yili atmosferaga qarib 100 mln tonna 
chang va zaxarli tuzlar ko‘tarilib qum bo‘ronlari va kuchli shamollar bilan maskur 
hududdan ancha olisada bo‘lgan mintaqalarga ham tarqalmoqda. Orolning qurushi 
Qozog‘iston, O‘zbekiston va Turkmaniston aholisi uchun jiddiy xavf tug‘dirmoqda.

---

~ 172 ~ 
1989- yilda dengiz 2 qismga bo‘lingan: Katta va Kichik orolga bo‘linib qoldi. 60 
mingga yaqin kishi o‘z ishini yo‘qotdi. Mintaqadagi ekologik vaziyat juda tang axvolga 
kelib qolgan edi. Buni o‘z vaqtida anglab yetgan birinchi prizedentimiz I.A.Karimov 
“Butun jahon hamjamiyati” e’tiborini orol dengiziga qaratish zarurligini ta’kidladi. Bu 
borada Markaziy Osiyoning bir qator shaxarlarida jumladan Qizil O‘rda, Almata va 
Toshkentda Orol dengiziga bag‘ishlangan sammitlar bo‘lib o‘tdi. 1993-yil BMT va 
Markaziy Osiyoning 5 davlati tomonidan “Orolni qutqarish jamg‘armasi” tuzildi. 2013-
yildan buyon BMT, Yevropa Ittifoqi, yetakchi xalqaro tashkilotlar va moliya institutlari 
tomonidan Orol dengizi xavzasidagi mamlakatlarga yordam ko‘rsatish bo‘yicha uch 
yuzdan ziyod loyihadan iborat uch dasturni amalaga oshirishmoqda. Bu loyihani 
hayotga taqbiq etish uchun 8.5 mlrd dollardan ziyod mablag‘ zarurligi takidlangan. 
BMT bosh asambilyasi 68-sessiyasining rasmiy xujjati sifatida tarqatilgan “Orol 
dengizining qurushining oqibatlarini bataraf etish va orol bo‘yida ekotizimlar xolatining 
oldini olish bo‘yicha” chora tadbirlar dasturi qayd etildi. 2017-yil BMTning 72-
sessiyasida prizdentimiz Sh.Mirziyoyev ya’na bir bor Orol fojiyasiga alohida to‘xtalib 
o‘tdi. Shu tariqa orolni qutqarish bo‘yicha bir qancha loyihalar ishlab chiqilgan bo‘lib, 
ularning ichida Orolning qurugan qisimiga cho‘l sharoitida o‘sadigan o‘simlik ekish, 
Sibir daryolarining bir qismini Orolga burish kabi loyihalar ko‘zda tutilgan. Shularing 
ichida cho‘l sharoitida o‘sadigan o‘simliklarning yekish loyihasi ancha samaraliroq 
bo‘lib chiqdi. Bu loyiha 2000- yilda boshlangan bo‘lib uning eng yuqori darajaga 
chiqishi 2018-2019 yillarda tog‘ri keladi. Saksovul urug‘larini sun’iy ekish uchun 
zamonaviy traktorlar va ekin ekichlar singari 250 ga yaqin yangi texniklarning jalb 
etilishi natijasida 200 ming gektr yerga saksovul urug‘i ekildi. Xususan xar bir kg. 
saksavol urug‘ini olib kelgan aholiga 15 ming so‘mdan pul ham to‘landi. Hisob 
kitoblarga qaraganda bir gektrdagi saksovul 500 kg.gacha tuzlarni tutuishi mumkin 
ekan. Bir milliondan ortiq gektrni o‘zlashtirish uchun esa 300 ortiq mutahasislar jalb 
etildi. Bir vaqtlari baliq konservasi ishlab chiqarishga ixtisoslashgan Mo‘ynoq shahriga 
qayta jon baxshida etildi, endi uning atrofida ko‘l emas balki o‘rmon paydo bo‘lmoqda. 
Hukumat qarori bilan Qoraqalpog‘iston Respublikasi vazirlar kengashing Mo‘ynoq 
tumanini rivojlantirish jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish va mablag‘lardan
foydalanish tartibi to‘g‘risida nizom tasdqlandi. Nizomga muvofiq kelgusida Mo‘ynoq 
tumanida zamonaviy uy joy va ko‘p qavatli uylar barpo etish qishloqlarni 
obodonlantirish va ko‘klamzorlashtiish, ichimlik suvi bilan taminlash borasida bir 
qancha loyihalarni o‘z ichiga jamlab olagan bu loyiha shuningdek Mo‘ynoq tumani 
atrofida Orolning qurigan qismiga ekilgan saksovullar o‘rmonining vujudga kelishi bu 
huhudda tuya chorvachiligining rivojlanishi, turistik maskanga aylantish ham shular 
jumlasiga kiradi.
Xulosa o‘rnida shuni aytsih mumkinki Jahon hamjamiyati va Markaziy Osiyo 
mintaqasidagi davlatlarining o‘zaro hamkorligi asosida Orolning qurigan qismini 
o‘zlashtirish borasida yakdil bo‘lib harakat qilishmoqda. Bu borada Orol suvining 
sathini malum darajada ushlab qolish, u yerda yashayotgan hayvonlarni va o‘simliklarni 
muhofaza ostiga olish, yaylov chorvachiligini rivojlantirish, turistik obektlar barpo etish, 
ekoturizmni rivojlantirish, aholining turmush darajasini yahshilash ustuvor vazifa 
sifatida begilanib olingan. 

---

~ 173 ~