ҚИРҚ олтинчи илмий-амалий конференцияси материаллари

Adabiyotlar 
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 8- fevraldagi 4947 qaroriga asosan 
“2017-2021 yillarda O‘zbekistonni yanada rivojlantish bo‘yicha harakatlar strategyasi” 
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 8- avgustdagi PQ-3182 sonli qarori 
bilan tuman shaharlar hududlarini kompleks ijtimoiy iqtisodiy rivojlantish bo‘yicha 
sektorlaring ishalrini tashkil etish tog‘risidagi nizomi. 
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning 2017 yil BMTning 72- 
sessiyasida so‘zlagan nutqi. 
4. Mo‘ynoq tumanini rivojlantish jamg‘armasi tashkil etish bo‘yicha hukumat qarori ( 
211-son ) – 11.03.2019. 
5. O‘zbekiston Respublikasining 1- Prizendenti I.Karimovning BMT jahon sayyohlik 
tashkiloti ijroya kengashi 99-sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi – 2014 yil
6. I.A.Karimovning “O‘zbeksiton XXI-asr bo‘sag‘asida xavfsizlikga tahdid, barqaorlik 
shartlari va taraqiyot kafolatlari” Toshkent – 1997 yil 
QUMQO‘RG‘ON TUMANI IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANISHINING 
GOEGRAFIK JIHATLARI 
 
Lolaev Abror Almirza o‘g‘li tabiiy fanlar fakulteti Geografiya ta’lim yo‘nalishining 
2-kurs talabasi 
Ilmiy rahbar: dots. H.Abdunazarov 
Surxondaryo viloyatining xalq xoʻjaligi, bozor islohotlarini chuqurlashtirish va 
iqtisodiyot tarmoqlarini yanada erkinlashtirish hisobidan barqaror rivojlanish yoʻlidan 
bormoqda. Barqaror rivojlanishining muhim omillardan biri mavjud tabiiy resurslardan 
oqilona foydalanish hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, viloyati hududining xilma- 
xil landshaft turlariga boyligi (togʻ, togʻ oldi, tekislik, qisman choʻl), mintaqa hududiy 
mehnat taqsimotining rivojlanishida asosiy omil boʻlib xizmat qilgan. Bu holat togʻ-
tog‘oldi hududlarida chorvachilik, bogʻdorchilik, lalimikor dehqonchilik, rekreatsiya va 
turizmning rivojlanishiga, tekislik qismida paxta va donli ekinlar etishtirish imkonini 
beradi. 
Viloyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida tabiiy va mehnat resurslariga nisbatan 
ancha boy boʻlgan Qumqoʻrgʻon tumani alohida oʻringa ega. 
Tuman 1977 –yil tashkil etilgan. Tuman shimoldan Sariosiyo, janub va janubi- 
g‘arbdan Jarqo‘rg‘on tumani, sharqdan Oltinsoy, Sho‘rchi, Uzun, shimoli-sharqdan 
Denov, g‘arbdan Bandixon va janubi-sharqdan Tojikiston Respublikasi bilan 
chegaradosh hisoblanadi. Maydoni 2.2 ming km
2
. 
Tumanda 244 ming nafar aholi istiqomat qiladi. (2019 yil 1 yanvar), aholi sonining 
yillik oʻsish surʼati 125.4%ni tashkil etadi. 2019-yil tumanda tugʻilganlar soni 7016 
kishini tashkil qildi va 2018 yilda (6152 kishi) nisbatan 864 nafarga koʻpaydi. Tugʻilish 
koeffitsienti mos ravishdа 29,1 promilleni tashkil qildi va 2018 yilning shu davriga (26,1 
promille) nisbatan 3,0 promillega koʻpaydi. Tumanda 8 ta qishloq fuqoralar yig‘inlari 
bor; Arslonboyli, Jaloir, Ketmon, Oqjar, Oqqapchig‘ay, Yuqori, Kakaydi, O‘zbekiston, 

---

~ 174 ~ 
Qumqurg‘on shular jumlasidandir. Tumanda 1 ta shahar va 10 ta shaharcha mavjud 
boʻlib, Qumqoʻrgʻon shahrida 16.2 ming kishi (2018 yil yanvar holatiga koʻra), Hurriyat 
shaharchasida 5.1 ming, Elbayon shaharchasida 3.8 ming, Elobod shaharchasida 4.3 
ming, Azlarsoy shaharchasida 4.9 ming, Bog‘aro shaharchasida 4.9 ming, Oqsoy 
shaharchasida 4.8 ming, Jiydali shaharchasida 4 ming, Navbahor shaharchasida 6.6 
ming, Qarsoqli shaharchasida 8.2 ming, Yangiyer shaharchasida 4.9 ming aholi 
istiqomat qiladi. Tuman aholisining milliy tarkibida oʻzbeklarning salmogʻi ancha katta 
boʻlib 95%ni tashkil etadi. Shuningdek, tojiklar 3.6%, qozoqlar 0.1 %, koreyslar 0.1%, 
ruslar 0.5% va boshqa millat vakillari 0.6%ni tashkil qiladi.
Qumqoʻrgʻon tumanida mehnat resurslari soni jami 126,6 ming kishi, shundan 
iqtisodiy faol aholi soni 96,8 ming kishi va iqtisodiy nofaol aholi soni 29,8 ming kishini 
tashkil etadi.Iqtisodiy faol aholining 87,4 ming kishi ish bilan band va 9,5 ming kishi 
ishsiz hisoblanadi.
Qumqoʻrgʻon tumani iqtisodiyotining asosini qishloq xoʻjaligi tashkil etadi. 
Tumanda 2018 yilda 5,108 dona qorakoʻl terisini yetishtirilgan bo‘lib oldingi yillarga 
nisbatan 106,9%ga oshgan. Shuningdek, 2018 yilda 422,3 tonna, 2019 yilda 489,6 tonna 
jun etishtirilgan bo‘lib oldingi yillarga nisbatan 115,6 % koʻrsatkichni ta’minlagan. 
Bundan tashqari tumanda 290,8 tonna baliq (oldingi yilga nisbatan o‘sish -101%), 215,6 
tonna pilla (94%) etishtirilgan. Donchilik paxtachilik bilan birga tuman 
dehqonchiligining etakchi sohasini tashkil etadi. 
Tumanda 2018 yilda 67,748 tonna, 2019 yilda esa 60,363 tonna don yetishtirilib, 
oldingi yillarga nisbatan 0.97 % ga erishilgan. Shu bilan birga 2019 yilda 47,760 tonna 
bugʻdoy, 30,681 tonna kartoshka, 32,346 tonna poliz mahsulotlari yetishtirilgan.
2020 yilning 1 yanvar holati bo‘yicha fermer xoʻjaliklari 2792 boshli yirik shoxli 
qoramollar, shu jumladan 1218 bosh sigir, 39820 bosh qoʻy va echkilar, 192 bosh ot, 
21800 bosh parrandalar qayd etilgan. 2019 yilda tumanda barcha toifadagi xoʻjaliklarda 
tirik vaznda 21917,9 tonna goʻsht (2018 yilning shu davriga nisbatan 101,2 foiz) 
113237,9 
tonna 
sut 
(100,8 
foiz), 
35751,3 
ming 
dona 
tuxum 
(100,8 foiz) ishlab chiqarildi.
Ishlab chiqarilgan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari hajmi 286,3 mlrd. soʻmni tashkil 
etadi. 
Tumanda sanoat sust rivojlangan. 2019 yilda Qumqoʻrgʻon tumanidа faoliyat 
koʻrsatayotgan sanoat korxonalari tomonidan 208,2 mlrd. soʻmlik sanoat mahsulotlari 
ishlab chiqarilishiga erishilgan va 2018 yilga nisbatan oʻsish surʼati 93,8 % ni tashkil 
etdi. Qumqoʻrgʻon tumanida sanoat mahsuloti ishlab chiqarish 208,2 mlrd. soʻmni 
tashkil etib, mazkur koʻrsatkich Surxandaryo viloyatining jami sanoat mahsulotlari 
ishlab chiqarilishida 4,7 % tashkil etdi. Tumanda ishlab chiqarilgan sanoat mahsuloti 
hajmi aholi jon boshiga 864,1 ming soʻmni yoki oʻtgan yilning shu davriga nisbatan 
oʻsish surʼati 91,6 % ni tashkil qilganligini kuzatishimiz mumkin.
Iqtisodiy faoliyat turlari boʻyicha roʻyxatga olingan korxona va tashkilotlarning 
asosiy qismi qishloq, oʻrmon va baliq xoʻjaligi 1212 ta (50,0 foizi), savdo 372 ta (15,4 
foizi), sanoatda 178 ta(7,3 foizi), qurilish 148 ta (6,1 foizi), yashash va ovqatlanish 
boʻyicha xizmatlar 56 ta(2,3 foizi), sohalariga toʻgʻri keldi. 2020 yil 1 yanvar holati 
roʻyxatga olingan kichik biznes subʼektlari soni 974 tani tashkil etib, shundan 943 tasi 
foaliyat yuritmoqda.

---

~ 175 ~ 
Xulosa qilib aytganda tuman agroiqlimiy resurslar bilan juda yaxshi taminlangan. 
Bunday holat asosan qishloq xoʻjaligi mahsulotlari yetishtirishga ixtisoslashgan 
tumanda ekinlarni joylashtirishda alohida yondashuvni talab etadi, yani mavjud 
agroiqlimiy resurslardan oqilona foydalanish, ularni hisobga olgan holda ekin turlari va 
navlarini tanlash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Xususan yer va suv resurslaridan 
oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilish asosida qishloq xojaligini rivojlantirishga 
alohida e’tibor qaratilishi zarur.
Qumqo‘rg‘on tumanida oziq-ovqat va yengil sanoatni rivojlantirish uchun ham 
qulay imkoniyatlar bor. Mavjud sanoat korxonalaridan tashqari, qishloq xojaligi xom-
ashyosini qayta ishlovchi zamonaviy korxonalar barpo etilsa, aholiga yangi ish oʻrinlari, 
hamda ichki va tashqi bozorni oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlash imkoniyati 
yaratiladi. 
Hozirgi kunda Surxandaryo viloyatida 55 ming oila kambagʻallikda yashamoqda 
(Respublikada 1 oʻrinni egallaydi) va shu oʻrinda Qumqoʻrgʻon tumanida 1.2 ming 
gektar yer foydalanishdan chiqqan. Bu sugʻoriladigan yerlarning meliorativ va 
irrigatsiya holatini yaxshilash shuning bilan bir qatorda ish bilan band boʻlmagan 
aholiga boʻlib berish va shuningdek bu hududlarda ertapishar poliz mahsulotlari va 
issiqxonalar tashkil etish zarur hisoblanadi.
Qumqoʻrgʻon tumanida togʻ va togʻ oldi hududlari mavjud bo‘lib chorvachilik va 
choʻl chorvachiligini rivojlantirish uchun ham qulay imkoniyatlar mavjud. Tabiiy 
sharoitga moslasha oladigan goʻsht va sut uchun moʻljallangan nasldor qoramol va 
goʻsht hamda juni uchun zotdor quylarini koʻpaytirish va boqish juda katta iqtisodiy 
samara beradi. Masalan, koʻp yillar davomida goʻsht va jun yetishtirishga ixtisoslashgan 
“Sayxon” qorakoʻlchilik fermasi va ”Oqqapchig‘ay” xoʻjaligining dovrug‘ni qaytadan 
tiklash muhim ahamiyatga ega. Bu borada yaylovlar mahsuldorligini oshirishga alohida 
etibor berish, yaylovlarda yanada sermahsul oʻsimliklaklarni oʻstirishga e’tiborni 
qaratish zarur.
Shunday qilib, Qumqoʻrgʻon tumanini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi uchun 
ustuvor yoʻnalishlarni belgilab olish, ijobiy va salbiy holatlarni muvofiqlashtirish 
asosida, tumanning ishlab chiqarish salohiyatini yanada oshirish hamda hududdagi 
integratsiya jarayonlarini mustahkamlash muhim ahamiyatga ega.