Integratsiyalashgan pedagogikasi

0 ‘qituvchilaming pedagogik mahorati va innovatsion
tayyorgarligi
0 ‘quvchilarni tarbiyalash dasturini ishlab chiqish va uni 
amalga oshirish qobiliyati yetarli darajada bo iish i lozim.
Psixologik xususiyatlaming turlari haqida
Hozirga qadar yosh psixologiyasi sohalari — chaqaloqlik, ilk 
bolalik, maktabgacha davr, kichik maktab, o ‘spirinhk, yoshlik, 
yetuklik, keksalik davri bo‘yicha bebaho ilmiy-amaliy m aium otlar 
to ‘plangan. Endi asosiy vazifa ana shu m aiu m o tlarn i ijtimoiy 
hayotning barcha jabhalarida qo ilash d an iborat.
Odamga chaqaloqligidan keksalik davrigacha uning ichki im­
koniyati, mayli, iqtidori, aql-zakovati, qiziqish, irodasi, his-tuy- 
g‘usi, diqqati va bihm jarayonlarining xususiyatiga ko‘ra, individual 
m unosabatda b o iish i, bunga pedagogik-psixologik taiim n in g
talablariga integratsion moslashuv xususiyatlaridan kelib chiqqan 
holda ish olib borish maqsadga muvofiqdir.
10. PSIXOLOGIYA VA TA’LIM SAMARASI
Davr ham m a zam onlarda ham ta iim n in g yuqori darajada 
b o iish in i taqozo qilgan. Barcha rivojlangan m am lakatlarda xalq 
ta iim i tizim ining muvaffaqiyati ushbu sohada psixologik xiz- 
m atni har tom onlam a to ‘g‘ri va samarali tarzda tatbiq etish bilan 
bevosita b o g iiq ekanligi e ’tibom i tortmoqda.
Tegishh adabiyotlar tahlili va kuzatishlarimiz natijasi shundan 
dalolat bermoqdaki, maktabga psixologik xizmat tizimining ilmiy 
va amaliy vazifalari turh mamlakatlarda turlicha joriy etilmoqda. 
Bizning u m u m ta iim m aktablarim izda psixologik xizmat tizimi 
o ‘ziga xos usulda joriy etilgan va dastlabki eksperemental tadqi­
qotlar olib borilyapti.
Maktabda ta iim olayotgan har bir bola iqtidorini, individual 
imkoniyatlarini va boshqa qator shaxsiy sifatlarini batafsil o ‘rgan- 
may, tahhl qilmay turib mazkur o ‘quvchi kelajagini pedagogik 
jih atd an to ‘g‘ri baholab b o im ay d i. 0 ‘quvchilarning faolligini 
ta ’minlashda bugungi kunda psixologik xizmat tizimi tom onidan 
bartaraf qihnishi lozim bo ‘lgan qator muammolar mavjud.
AA

---

Bolalami ruhiy intellektual tayyorgarligi asosida maktabga qabul 
qilish shunday masalalardan biridir. Keyingi paytda olti, yetti yoshga 
júrgan barcha bolalami yoppasiga maktabga qabul qihsh an ’anaga 
aylangan. Psixologlar esa hech qachon ishni bunday tartibda hal 
etishga y o i qo‘ymagan b o ia r edilar. Sababi, har bir bola ham 
aqliy, ham jismoniy jihatdan o ‘ziga xos individual imkoniyatlarga 
ega: ba’zi bolalar olti, yetti, hatto sakkiz yoshga toisalar-da, ta’hmni 
boshqa tengdoshlari qatori o ‘zlashtirishga tayyor boim aganlar. Biz 
esa ulami maktab rejasiga, ba’zan esa ota-onasining xohishiga qarab, 
jnaktabga qabul qilaveramiz. Mashg‘ulotlarga esa bolalami majburan 
olib boramiz. Natijada bola ruhiy jihatdan turh kasalliklarga yoiiqishi 
mumkin. Bu esa bolaning aqliy va intellektual jihatdan tabiiy ri­
vojlanishi ildiziga ataylab bolta urish demakdir. Bunday holatlarga 
zudlik bilan barham berish, ya’ni har bir maktab ta ’limiga ilk bor 
qadam qo ‘ygan bolani maxsus va mukammal ishlab chiqilgan psi­
xologik testdan oikazish va uning natijalari asosidagina maktabga 
qabul qihsh haqida mas’uliyat bilan o ‘ylashimizga to ‘g‘ri keladi.
Boshlangich ta’limda kuni uzaytirilgan guruhlami to ‘g‘ri tashkil 
etish muammosi ham g‘oyat muhimdir. Ko‘pgina maktablarda, 
. aksariyat 1—2-sinf o ‘quvchUari darsdan so‘ng 4 yoki 5 soatlab 
f maktabda, kuni uzaytirilgan guruhlarda qolib o ‘qishlari kerak. Bu 
holda biz 6—7 yoshli bolani 7—8 soatlab maktabda ushlab turamiz. 
Xo‘sh, bola buni xohlaydimi? Albatta, yo‘q! Chunki, hatto biz 
kattalar ham muntazam b h joyda 7—8 soatlab qolib, o ‘qish yoki 
ishlash imkoniyatiga ega emasmiz. Axir, bolaning imkoniyatlari hali 
ko‘proq o ‘yinga va uxlashga moslangan. 7—8 soatlab o ‘qish bir 
joyda bo‘hsh jarayonida bola zerikadi, ruhiy jihatdan tohqadi, ni­
hoyat, maktabdan beziydi, hatto unda yuksak darajada rivoj topish 
mumkin b oigan o ‘quv qiziqishlari so'nishi mumkin. Eng achinar- 
hsi, bunday hollarda u uyga borib, hatto ovqatni ham yemay uxlab 
qoladi. Shunday ekan, kuni uzaytirilgan guruhlar tizimini shakl 
va mazm unan psixologik talablar asosida qayta ishlash vaqti keldi.
M aktabda baholash ham psixologik m ezonlar asosida amalga 
oshirihshi kerak. Psixologik-pedagogik adabiyotlardan m a’lumki 
boshlangich sinf o ‘quvchisi uchun eng birinchi maqsad — bu, 
yaxshi baho olish va shu baho orqali o‘z «men»ligini ilk bor his 
etish, ota-onasi va kattalar hurm atiga sazovar boiishdir. Shuning 
uchun o ‘quvchilar yaxshi baho olishga intiladilar. Lekin ko‘p 
hollarda baholash mezonining buzilishi o ‘quvchi ruhiyatiga, ayni 
paytda, shaxs sifatidagi taraqqiyotiga salbiy ta ’sir etmay qolmaydi.

---

Shuning uchun boshlangich sinf o ‘quvchilarida baholashning 
psixologik mezonlari chuqurroq o ‘ylab ko‘rilishi kerak. Bola shax­
sini to ‘g‘ri tushunish va uning harakatlarini tahhl qila ohsh zarur. 
«Har bir shaxs qaytarilmas temperamentdir», degan edi fiziolog 
olim I.P. Pavlov. Qolaversa, har bir shaxsning o ‘zigagina xos 
imkoniyatlari mavjudligi va unga hamisha jiddiy e ’tibor berish 
zarurligi haqida 0 ‘rta Osiyoning buyuk mutafakkirlari Abu No- 
sir Forobiy, Abu Ah ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy ham o‘z 
zam onlarida alohida qayd etib o ‘tganlar. C hunonchi, o ‘qituvchi 
bola shaxsini tarbiyalash uchun, dastaw al uning «Betakror ola­
miga» kira ohsh va shunga mos keluvchi tarbiyaviy tadbirlar re­
jasini tu zm o g i va qo‘llamog‘i lozim.
Taniqli ruhshunos olim L.S. Vigotskiy taraqqiyotidan ilga- 
rilab ketgan ta ’hmgina samarali b o iish in i qayta-qayta ta ’kidlagan 
edi. Bugun bola kattalar yordamida amalga oshirilayotgan ishni 
ertaga o ‘zi bajarishi kerak. Bunga bolani har tom onlam a rivojlan- 
tiradigan, uni fikrlashga o ‘rgatadigan, qobiliyatini asta-sekin o ‘sib 
borishiga imkoniyat yaratadigan, tafakkurning yangidan-yangi 
qirralarini ochadigan pedagogik usullar va maxsus psixologik xiz­
mat tizimi mavjud b o ig an taqdirdagina erishish mumkin.
Yuqoridagi muam m olam i hal qihsh jarayonida maktab psi- 
xologlari quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari lozim:
1. H a r b ir o ‘quvchida n a m o y o n b o iis h i m um k in b o i ­
gan stress (hissiy z o ‘riq ish ) h o la tla rig a o ‘tish in i aniqlash 
(PSIX O D IA G N O STIK ISHLAR);
2. 0 ‘quv faohyatini tashkil etish, nazorat qihsh va boshqarish 
jarayonida o ‘quv faolligi va samaradorligiga salbiy ta ’sir etish 
mumkin bo‘lgan holatlarini oldindan ko‘ra bihsh va ulam i bar­
taraf etish uchun m untazam ravishda tegishh tadbiriar o ‘tkazish 
(PSIX O PR O FILA K TIK ISHLAR);
3. 0 ‘quvchilarning fanlarni o ‘zlashtirmaydigan, o ‘zlashtira 
olmaslik sabablarini aniqlash va shu asosida ular bilan alohida 
mustaqil ishlar olib borish, ulardagi imkoniyatlami keng miqyosda 
o ‘rganish va rivojlantirish orqali o ‘quvchi shaxsidagi faolhkni 
o s h iris h y o ‘lla r in i iz la sh ( R IV O J L A N T IR U V C H I VA 
PSIX O K O R R EK SIO N ISHLAR);
4. H ar bir o ‘quvchining o ‘zigagina xos iqtidori, qiziqishlari, 
maqsadlari o ‘qish imkoniyatlari haqida shu o ‘quvchining o ‘ziga, 
sinf rahbariga va ota-onasiga o ‘z vaqtida tegishh m a’lum otlar bera 
olish (PSIX O LO G IK MASLAHAT ISHLARI);
46

---

5 Psixologik xizmat nizomiga amal qilgan holda har bir o‘quvchi 
hun «Shaxs psixologik varaqasi»ni toidirish. Har bir sinfdagi 
uvchilar guruhi, rasmiy va norasmiy kichik guruhlar, sardorlar