Ҳиндистон динлари: ведизм–брахманлик ҳиндуийлик, жайнийлик, сикхийлик Режа

Ибтидоий фикрларнинг ёйилиши ва табиат кучларига сиғиниш даври. Бу милоддан аввалги XV асрдан бошланади. Ведаларда бу давр ҳақида муҳим маълумотлар келтирилган.

Ведаларнинг китоб шаклига келтирилиши ва брахманлар томонидан шарҳланиш даври. Бу тахминан милоддан аввалги VIII асрлардан бошланади. Бу даврда дин ишлари билан машғул бўлган, коҳинлар жамоалари – брахманлар юзага келган.

Брахманлар ўзларига доир чексиз имконият ва имтиёзларни муқаддаслаштириш мақсадида ўз фойдаларини кўзлаб веда матнларини шарҳлаганлар. Кейинчалик, улар ўзлари ва асл маҳаллий халқ орасидаги алоқалар кундан кунга заифлашиб бораётганидан ташвишга тушиб, кишилар орасини ажратиб турувчи табақалар низоми, яъни, каста тизимини ишлаб чиққанлар. Мана шу даврга келиб, ҳали мавжуд бўлмаган Ҳиндуийликка аста-секинлик билан пойдевор қўйила бошлаган.

3. 
   Муқаддас китобларни умумлаштирувчи давр. Бу Упанишадлар даври бўлиб, милоддан аввалги VI асрдан милоддан кейинги бир неча асргача чўзилади. У зоҳидона оқимлар сир-асрорлари ва шахсий мушоҳадаларини ўз ичига олган бўлиб, ботиний ҳаётга берилиб, зоҳирдан йироқлашган руҳоний ва таркидунёчиларни тўғри йўлга бошлаш учун тартибга келтирилган. Упанишадлар руҳий-маънавий йўл ҳисобланиб, диний такомиллик занжирининг энг юқори мартабаси ҳисобланган.
   

Упанишадлар икки юздан ортиқ бўлиб, узоқ вақт давомида яратилган. Ведалардан фарқли равишда Упанишадларда ибодат маросимлари қисқартирилган, асотир эса фалсафий мушоҳадалар учун калит вазифасини ўтайди.
Аслида, “Упанишад” устознинг шогирд тарбиялаш жараёнини билдиради. Бироқ аста-секин у тарбия жараёнида бериб борилаётган сабоқлар моҳиятини ифодаловчи фалсафий матнга нисбатан қўлланила бошлаган. Упанишадларда Ригведадаги айрим тасаввурлар янада ривожлантирилган. Масалан, тақводорлар ўлимдан кейинги ҳаётга икки йўл орқали кирилади: биринчиси илоҳлар йўли бўлиб, илоҳий билимларни эгаллаш орқали ҳақиқатга етишган одам Бараҳман олами – фароғат оламига кўчиб ўтади ва у ердан ортга қайтмайди. Иккинчиси эса, ота-боболар йўли бўлиб, бу йўл мунтазам ибодат билан шуғулланган, аммо ўз билимида чегараланиб қолганлар йўлидир. Улар Бараҳман оламига бориб, айрим ўзгаришларга учрайдилар, сўнг яна бу оламга қайтадилар.
Веда ибодатлари икки турга бўлинади. Биринчиси дуолар, иккинчиси худоларга атаб қилинадиган қурбонликлар ёки бошқа бирор нарсаларни тақдим қилишдан иборат. Даставвал дуо китоблари бўлмаган пайтда ибодатлар фақат қурбонликлар шаклида амалга оширилган. Унда маъбудларга куйдирилган мой, нон ва ниҳоят, сув ёки сут билан аралаштирилган сома ичимлиги тортилган, ҳайвонлар масалан, от қурбонлик қилинган. Қурбонлик банда билан худо ўртасидаги савдо, келишув маъносида қабул қилинган. Масалан, инсон бир нарсага муҳтож бўлса, худога қурбонлик қила туриб ундан ўз эҳтиёжини қондиришни сўраган. Вақт ўтиши билан бу маросимлар мураккаблашиб борган. Кейинчалик Риг Веда, Атхарва Веда каби мадҳия ва дуоларни ўзида жамлаган китоблар пайдо бўлгач, ибодатнинг иккинчи кўриниши – худоларга атаб дуо ва мадҳиялар ўқиш одат тусига кирган.