Ijtimoiyish

eksklyuziyalarga

  ijtimoiy 

deviatsiyalarga

  va  ijtimoiy  xizm atning  turli  kategoriyadagi  m ijoz­

larining  ehtiyojlariga  bunday  refleksiya  tug‘ma  boMishi  mumkin 

emasligi  tushunarlidir,  u  insonning  butun  hayoti  davom ida  ijtimoiy

276

---

Uli  xodimining  kasb  iste’dodi,  avlodlarni  tayyorlash  va  tarbiya- 

m h d ag i  rivojlangan  tizimi  (m aktabgacha,  maktab,  oliy  ta ’lim, 

ollydan so‘nggi tarbiya), yetuk individual  fazilatlar yetarli boMganda 

rilwikllanadi.

Ijtimoiy  ishda  ijtimoiy  xodim ning  fazilatlari  juda  muhimdir, 

luilar  unga  ijtimoiy  xizm atlar  mijozlari  bilan  qulay  aloqalar 

o'm alishga  va  ijtimoiy  xizmat  iste’molchilari  bilan  ularning 

imiammolari  toMiq  hal  etilgunga 

empatiyali

  munosabatlarni  tutib 

turishga,  o ‘z   professional  vazifalarini  bajarishdan  katta  quvonch 

olishga  imkon  beradi.  Kishiiar bilan  ishlashga  moyillik professional 

isic’dodda muhim o'rin egallaydi.  Professional  iste’dod komponent- 

Iflri  tizimida  konkret  ijtimoiy  xodim  uchun  o ‘z  qobiliyatini  am alga 

oshirish  imkoniyati ham katta rol o ‘ynaydi.

Professional  iste’dod  strategik  va  taktik  vazifalam i  anglashni 

mo4ljallaydi.  Ijtimoiy-iqtisodiy  va  ijtimoiy-psixologik  vaziyatga 

muvofiq  ijtimoiy  ish  xodimlarining  va  ijtimoiy  xizm atning  boshqa 

inutaxassislari  oldida  ijtimoiy  himoya  sohasida  dolzarb  va  istiqbol 

vazifalar  vujudga  keladi.  Bunda,  bir  tom ondan,  ular  ishi  yo‘nal- 

ganligining  birinchi  galdaligi  va  ustivorligi  aniqalanadi,  boshqa 

tomondan,  ular  mijozlarning  huquqlari  va  manfaatlarini  himoya 

qilish sohasidagi m a’lum maqsadlarga erishishiga intiladilar1.

Yana  bir jih at muhimdir.  Umum da’vat ijtimoiy xizm at va ular 

xodimlarining,  birinchi  navbatda  ijtimoiy  ish  bo‘yicha  mutaxas- 

sislarning  asosiy  vazifalarini  belgilab  beradi.  Aholini  ijtimoiy 

himoyalash  sohasidagi  istiqbol  vazifalam i  anglash  bu  vazifalarni 

am alga  oshirishning  umum  uchun  zarurligini  shart  qilib  qo'yadi. 

Ijtimoiy  xizmat  xodimlari  umumda’vat  fazilatlarini  tarqatuvchi- 

laridir.  Shunday qilib,  ijtimoiy  va  professional  iste’dodning oqilona 

uyg‘unlashuvi shakllanishi mumkin.

P ro fessio n al m a h o ra t

Professional  mahorat  ijtimoiy  ishdagi  professionalizmning 

tarkibiy  qismi  sifatida  aholini  ijtimoiy  himoyalash  bo‘yicha 

tnutaxassisning  kompleks  chora-tadbirlarni  am alga  oshirishdagi 

malakasi,  bilimlari  va  malakalari  darajasini  aks  ettiruvchi  quyidagi 

fazilatlari:

277

---

-   m axsus  tayyorgarlik  v a  kasbiy  m utaxassislik  bo‘yiclio 

o ‘qigan  o ‘qitishdan  oMgan,  aholining  turli  kategoriyalari  bilan 

ishlash  sohasida  barqaror  ko‘nikm alarga  ega,  ijtimoiy  ish  sohasida 

am aliyotda  zam onaviy  texnologiyalam i  m ohirona  va  samarali 

qoMlovchi xodim ning yuqori  malakasi;

-   ijtim oiy  xizm at  ko‘rsatish  sohasidagi  davlat  standartlari 

talablariga harakatining muvofiqligi va yuqori  bilimdonligi;

-   ijtim oiy  ish  sohasida  bilim lar  va  m ahoratlardan  individual 

qobiliyatlar bilan uyg'unlikda maksim al  foydalanish;

-   ishonchlilik  (kom petentlik)  v a  javobgarlik,  jam iyatdagi 

ijtimoiy-iqtisodiy o ‘zgarishlarga munosib javob ta ’siri;

-   sotsium dagi  m unosabatlam i  uyg‘unlashtirish  uchun  ijtimoiy 

fanlar  va  ijtimoiy  texnologiyalar  yutuqlaridan  mahorat  bilan 

foydalanishi;

-   m ijozlar  va  ham kasblar  ishonchini  qozona  olish  mahorati, 

rahmdillik, 

kishilarga  ta ’sir  eta 

olish, 

m ijozga  v a 

uning 

m uam m olariga refleksiv yondoshish1 m ajm uini namoyon etadi.

Boshqacha  aytganda,  professional  m ahorat  -   individning  o 'z  

ixtisosini,  kasbini  egallash  darajasi;  bu  ijtimoiy  xizm at  xodimini 

ijtim oiy  ishdagi  professionalizm  darajasini  o ‘zlashtirish  k o ‘rsat- 

kichidir.

Ijtim oiy  xodim ning  professional  mahorati  uning  m a’naviy- 

axloqiy fazilatlarining yetukligi  darajasi bilan cham barchas bogMiq- 

d i r .

Ijtim o iy  ish xodim i  faoliyatining professional e tik  (axloqiy) 

sifa tla ri, aso slari v a m e’y o rla ri

Ijtim oiy  ish xodimining gipotetik (farazi) modeli  o ‘zida o 'zaro  

bogMangan sifatlar va oMchamlar (param etr) tizim ining m avjudligini 

namoyon  etadi.  Bu  m utaxassisning  faoliyati  bilan  chambarchas 

bog‘langan  shaxsning asosiy komponentlari v a tavsiflaridir:  insonga 

insonparvarlik  munosabatida  boMish,  kishilar  bilan  ishlashga 

moyillik,  ijtim oiy xodim  faoliyatiga  chuqur turtki,  professional  ong 

va  o ‘zini  anglashning  yetuk  strukturasi,  ijtimoiy  ishga  psixologik 

tayyorgarlik.  Shubxasiz,  ijtim oiy  ish  sohasidagi  professionalning 

nazariy modeli o ‘zida etik -  axloqiy sifatlar,  ijtim oiy xodim ning etik

278

---

axloqiy  kodeksi  talablariga  munosiblik,  kamol  topishga va  o ‘zini 

kumol  toptirishga  m oyillik  va  tayyorgarlik,  jam iyatdagi  o ‘zgarish- 

lirga  yaratuvchilik  munosabatida  boMish  kabi  om illam i  mujassam 

oladi.

Am erikalik  olim lar  Djun  G.  Xopps  va  Eleyn  B.  Pinderxyus 

turli  darajadagi  ijtimoiy  xodim lam i  professional  -   nazariy 

tnyyorlashning strukturasini  tak lif qilar ekanlar,  am aliy faoliyatning 

malakaviy  m e’yorlari  ro'yxatlarini  keltiradilar,  m utaxassisning 

professional javobgarligining ahamiyatini  ijtimoiy  ish e tik - a x lo q iy  

me’yorlari  va  standartlari  pozitsiyasidan  turib  ta’kidlaydilar. 

Ularning  fikricha,  o ‘zgaruvchi  ijtim oiy jarayonlar  ijtimoiy  xodim - 

lardan  m urakkablashayotgan  vaziyatlarga  munosib  javob  ta ’siri 

qaytarishni  talab  qiladi.  Shuning  uchun  ijtimoiy  ish  xodimlari 

qatorini qobiliyatli, tanqidiy fikrlashga qodir, yordam murojaatlariga 

javob  bera  oladigan,  kishilar  bilan  ishlashda  zamonaviy  texno- 

logiyalardan  foydalana  oladigan  malakali  kadrlar  bilan  toMdirishi 

kerak.

Shvetsiya,  Buyuk  Britaniya,  AQSH  Germaniya,  Finlyandiya, 

Isroil  va boshqa m am lakatlam ing mutaxassislari tomonidan  ijtimoiy 

ish  xodimiga  berilgan  professional  -   shaxsiy  tav sif  kasbning 

mohiyatini  va unga  boMgan  zam onaviy talablam i  chuqur anglashga 

imkon beradi.

1994-yil  oktabr  oyida  ijtimoiy  ish  xodimlarining  Xalqaro 

I'ederatsiyasi  tomonidan qabul  qilingan  «Ijtimoiy  ish etikasi:  asoslar 

va  standartlar»  hujjatida  ijtimoiy  ish  xodimining  professional 

bilimdonligi  va  axloqiy  javobgarligi  m e’yorlari  alohida  qiziqish 

o ‘yg‘otadi.  Bu  hujjatda  bayon  etilgan  ijtimoiy  etik-axloqiy 

me’yorlar ijtimoiy ish xodim iga  boMgan talablar tizimini  shart qilib 

qo‘yadi,  m utaxassislaming  shaxsiy  fazilatlarining  ahamiyatini 

(a’kidlaydi:  «Etik-axloqiy  bilim lar  -   ijtimoiy  ish  xodimi  profess- 

sional  faoliyatining  zaruriy  qismi.  Uning  etik-axloqiy  me’yorlarga 

muvofiq  harakat  qilish  qobiliyati  m ijozlarga  tak lif  etilayotgan 

xizmatlarning  sifatini  oshiradi».  M utaxassisning  etik-axloqiy  xulq- 

alvorining  asosiy  standartlari  mohiyati  bo'yicha  ijtimoiy  ish 

xodimining axloqiy-etik sifatlarining gipotetik modelidir.

Ijtimoiy  ish  xodim larining  professional  etik-axloqiy  sifatlari, 

funksiyalari  va  rollari  M oskva  davlat  ijtimoiy  universiteti

279

---

tom onidan  ishlab  chiqilgan  ikki  to ‘plam da  ancha  mufassal  ko‘rib 

chiqilgan.  «Aholi  ijtimoiy  him oyalashning  moMjalli  adresli  tizimini 

ta ’m inlash  sharoitida  ijtim oiy  ish  xodim larining  funksiyalari  va 

rollari»  o ‘quv-metodik  qoMIanmasida  ijtimoiy  ish  xodimining 

professionalizmga 

tav sif 

berilgan, 

ijtimoiy 

ish 

xodimlari 

m ehnatining  samaradorligini  baholash  ko‘rsatkichlari  aniqlangan, 

ijtim oiy ish bo‘yicha mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash va 

malakasini  oshirish  kabi  masalalari yoritilgan3.  «Ijtimoiy  ish xodimi 

professionalizmi» bobida sotsiologik tadqiqotlar material lari asosida 

ijtimoiy  ish  xodim lariga  qo‘yilayotgan  m e’yoriy  axloqiy-etik 

talablar  bilan  bu  xodim larda  haqiqatda  m ujassam   boMgan  profess- 

sional  axloqiy  sifatlar  oMtasidagi  qaram a-qarshilik  koM'satilgan: 

ko‘pchi!ik  ijtimoiy  ish  xodim lari  aholini  ijtim oiy  himoyalashning 

zam onaviy  tizim i,  zam onaviy  texnologiyalari,  ijtimoiy  ish  etikasi 

haqida mavhum tasavvurga ega. Asosiy m uam m o shundaki, Rossiya 

Federatsiyasining  ayrim  hudud  regionlarida  kuzatish  natijalariga 

ko‘ra  ijtimoiy  ish  xodim larining  aksariyatida  kasb  majburiyatlarini 

bajarishga rag‘bati,  moyilligi y o ‘q ,  ular o ‘z  qobiliyatlarini  namoyon 

etish  istagi  bilan  emas,  balki  turm ush  taqozosi  bilan  shu  lavozimda 

ishlaydilar.

«R ossiya  Federatsiyasida  aholiga  ijtim oiy  xizm at  qilishning 

asoslari  to ‘g ‘risida»  qonuni  ijtimoiy  xodim larda  professionalizm- 

ning  shakllanishida  asosial jihatdan  m uhim   rol  o ‘ynaydi.  «Ijtim oiy 

xizm atlam i  kadrlar  bilan  ta ’minlash»  qonunining  25-moddasida 

shunday  deyiladi:  «Ijtim oiy  xizm atlar faoliyatining  samaradorligini 

bajarilayotgan  xususiyoti  va  talablariga  m uvofiq  keluvchi,  profess- 

sional  maMumot,  ijtimoiy  xizm at  sohasi  bo‘yicha  ish  tajribasi 

boMgan,  o ‘zining  shaxsiy  fazilatlari  bo‘yicha  ijtimoiy  xizmat 

ko‘rsatishga  moyil  boMgan  m utaxassislar  ta ’minlaydilar».  Bu 

m oddada  faqat huquqiy  emas,  balki  axloqiy -  shaxsiy  xarakterdagi 

professionalizmning sifat ko‘rsatkichIari  ilgari surilgan.

Ijtim oiy  ish  bo‘yicha  m utaxassislam ing  professional  -   etik- 

axloqiy sifatlarga boMgan talablar quyidagilar:

-z a m o n a v iy  jam iy at m adaniyatining darajasi va uning ijtimoiy 

ishga  va  uning  asosiy  subyektlariga  -   o ‘zining  falsafiy  -   axloqiy- 

etik  tasavvurlariga,  milliy  mentaliteti  v a  ijtim oiy  an ’analariga  ega 

ijtim oiy xizm at xodim lariga boMgan m unosabati bilan;

280

---

-   ijtimoiy  ish  xodimi  malakasiga  boMgan  xalqaro  talablar 

bilan,  bular  maMum  darajada  Shvetsiya,  Buyuk  Britaniya,  AQSH, 

italiya,  Germaniya,  Gollandiya,  Finlyandiya  va  boshqa  mamla- 

katlarda am alga oshirilgan;

-   ijtimoiy  xizmatlaming,  ijtimoiy xizm at  ko‘rsatish  qilishning 

kompleks, 

k o 'p  

tarmoqli 

v a 

ixtisoslashgan 

markazlarining 

shakllanish va rivojlanishining obyektiv ehtiyojlari bilan;

-  ijtimoiy muammolarni hal etishning o ‘z tasdigMni topayotgan 

ko‘p  variantligi,  oMish  davri  sharoitida  ijtimoiy