Ijtimoiyish

Oila  bu  vatandir.

  O ila  bu  bir  jam iyat.  O ila  bu  ota-onaning 

kelajak  uchun  farzandlar  tarbiyalab,  voyaga  yetkazib  beruvchi 

ulug‘  dargohdir.  Vatan  ham  ana  shu  dargohdan  boshlanadi.  Har bir 

oila o ‘z  farzandining jam iy at uchun kerakli  inson  bo‘Iib yetishishini 

istaydi.  Prezidentim iz  1998-yilni  «Oila  yili»  deb  e ’lon  qilganlarida 

ham   muhim  m a’no  bor  edi.  Xalqm iz  azaldan  oilaga,  uning 

m ustahkam   poydevorga  ega  boMishiga  intilib  kelgan.  Oilada,

208

---

ma’lumki,  sogMom  bolalar  bilan  birga  ba'zan  boshqalar  ko‘magiga 

muxtoj  boMgan  bolalar  ham  tugMladi.  Ularni  tarbiyalash  va 

jam iyatga  munosib  qilib  yetkazib  berishning  o ‘ziga  xos  yoMlari  va 

talablari  mavjud.  XXI  asrda  kim lar  va  qanday  yashashi,  qanday 

ishlashi  hozirgi  zam on  oilasining  o ‘zini  qanday  ijtimoiy  his 

qilishiga,  u  qanday  bolalam i  dunyoga keltirishiga va  ularga qanday 

ma’naviy va jism oniy tarbiya berishiga bogMiq.

O ila  —  nikoh  yoki  qarindoshlikka  asoslangan  kichik  ijtimoiy 

guruh  boMib,  uning a ’zolari  umumiy  ro‘zg ‘or,  o ‘zaro  m ajburiyatlar 

va  hissiy  yaqinlik  bilan  bir-birlariga  bogMangan  boMadi.  Nikoh 

jam iyat tom onidan ruxsat berilgan  va boshqariladigan erkak va ayol 

munosabatlari  shakli  boMib,  u  o 'z a ro   m ajburiyatlar  v a  bolalarga 

nisbatan m as’uliyat hissini vujudga keltiradi.

Oilani  ijtim oiy ish  obyekti  sifatida qabul qilar v a uni  murakkab 

ijtimoiy  tizim   sifatida  ko‘rar  ekanmiz,  u  bilan  m uloqotga 

kirishganda  quyidagilam i  hisobga  olish  zarur:  uning  tuzilmasi, 

muhiti, funksiyalarini  bajarishi v a rivojlanish tarixi.

O ila  ijtimoiy  tuzilm a  boMib,  jam iyatning  ham  bir  aniq-tarixiy 

tiplarida  o 'zig a  xos  xususiyatlarga;  har  bir  milliy  m adaniyatda  o 'z  

an ’analariga ega bo'iadi.

O ila deb  nimani  hisoblash,  birinchi  qarashda  tuyilganiday oson 

ish  em as.  Erdagi  turli  mamlakatlarda  oilaning  turli-tum an  tiplari 

mavjud  bo'lib,  ularning  b a’zilari  uzoq  o'tm ishga  borib  taqaladigan 

m unosabat shakllarini saqlab turuvchi  ancha ekzotik tiplardir.  Shuni 

ham  aytish  zarurki,  oila-nikoh  an ’analari  va  urf-odatlari  ancha 

m utaasiblik  xususiyatga  ega  bo'lib,  ko'pgina  arxaik  xususiyatlarni 

o 'z id a   saqlab  keladi.  Ayni  paytda,  rivojlangan  mamlakatlarning 

ko'pchiligida  hozirgi  zam on  ishlab  chiqarishlari  va  hozirgi  zamon 

shaharlashgan  uslublam ing  tarqalishi  bilan  birga  oilaning  uncha 

k o 'p  boMmagan, bir-biriga o'xshash modellari qaror topmoqda.

Eng  keng  tarqalgan  tip  nuklear (lotincha  nuklerus  -  negiz)  oila 

b o 'lib ,  u  bolali  yoki  bolasiz  ota-onalar  juftligidan  iborat  bo'iadi. 

Bunday  oilalar  Rossiya  Federatsiyasi  aholisi  tarkibida  2/3  qismni 

tashkii  etadi.  Son jihatidan  ikkinchi  o 'rin n i  to'liqsiz  oilalar — ota- 

onalardan  biri  va  bolalar  tashkii  etadi.  Bunday  oilalar  taxminan 

12  %   ni  tashkii  etadi.  Bunday  oila  yoki  ajralish,  yoki  beva  qolish, 

yoki  bo'lm asa  yolgMz  ayolning  bola  tug'ishi  natijasida  vujudga

209

---

keladi.  B ir  xonadonda  uch  avlod:  ajdodlar  juftligi  (yoki  uiardan 

bittasi),  katta  yoshliiar,  bolalar  va  nevaralar  yashasa,  unda  gap 

m urakkab  (ko‘p  avlodli)  oila  to ‘g ‘risida  borayotgan  boMadi. 

M urakkab v a toMiqsiz oila kombinatsiyasi boMishi ham  mumkin.

N uklear oilalarning ustuvorligi  aholi  safarbarligining ortishi  va 

om m aviy shaharlashish, uy-joy qurilishining  keng quloch yoyishi va 

katta yoshli  bolalarning ota-ona an ’anaviy hukm idan em ansipatsiya- 

lashuvi  natijasida  paydo  boMadi.  Bunday  iqtisodiy  va  ijtimoiy  o ‘z- 

garishlar  ota-onalardan  alohida  turmush  kechirishga  qaratilgan 

barqaror  psixologik  ko‘rsatm aning  shakllanishiga  olib  keldi,  lekin 

ota-onalam ing  yordam ini  katta  yoshli  bolalar  m a’naviy  e ’tirozsiz 

qabul  qilishadi  va ju d a  m a’qullashadi.  Bu  o ‘rinda  oiladagi  bolalar 

soni bilan  bavosita aloqa mavjud: a n ’anaviy  murakkab oilada keksa 

ona  kichik  bolalarga  qarar  va  uy  xo'jaligini  yuritar  edi,  buvisiz 

oilada esa  ishlayotgan ona odatda,  bir  nechta bola  tugMsh  imkoniga 

ega emas.