Ijtimoiyish

Professional  axloq.

  M illiy   tashkilotlar,  Ijtim oiy  Ishchilar 

X alqaro  Federatsiyasi,  Ijtim oiy  Ishchilar  M aktablarining  X alqaro 

A ssotsiatsiyasi  a ’zolariga  yuklangan  m as’uliyat -  Ijtim oiy  Ishchilar 

X alqaro  Federatsiyasi,  Ijtim oiy  Ishchilar  M aktablarining  X alqaro 

A ssotsiatsiyasi  dekloratsiyasiga  m uvofiq  etikada  ularning  shaxsiy 

qoidalari  va etik m e’yo rlam i  m untazam   ravishda  yangilab  turish  va 

rivojlantirishdan iborat.

M illiy  tashkilotlar ijtim oiy  ishchilar va «ijtim oiy  ish»  ixtisosligi 

b o ‘yicha  ta ’lim  beradigan  institut (m aktab,  fakultet,  b o ‘linm a)  lam i 

bu qoidalar v a m e’y orlar haqida xabardor qilishga m as’uldirlar.

Ijtim oiy ishchilar ularning davlatlarida ayni  lahzada  harakatdagi 

etikaning  qoidalari  va  m e’yorlari  bilan  m uvofiqlikda  harakat 

qilishlari  lozim .  Bu qo id alar v a  m e’yorlar,  um um an olganda,  m illiy 

kontekstda  ulam i  qoMlashni  aniq  belgilovchi  xiyla  m ukam m ai 

tavsiyalardan  iborat bo‘ ladi.

Ijtim oiy  siyosat  tam oyillari  ichida  eng  asosiy  tam oyil  bu 

ijtim oiy  adolat  tam oyilidir.  U   nafaqat  ijtim oiy  siyosatning  balki 

d av lat  siyosatining  barcha  y o ‘naiishlarini  asosiy  tam oyili  b o ‘lib 

hisoblanadi.  U lug‘  bobokalonim iz  A m ir T em u r  siyosatining  asosiy 

tam oyili  «Kuch -  adolatda» deb nom lanishi  bejiz emas.

Ijtim oiy  adolat  bu  jam iy atn i  m oddiy  va  m a’naviy  rivojlanish 

darajasi  bilan  obyektiv  ravishda  belgilanadigan  odam lam i  hayotiy 

ahvolidagi  tenglik  (va  tengsizlik)  o ‘lchovidir.  Ijtim oiy  adolat  real 

xalq  hokim iyatini  va  qonun  old id a  ham m a  fuqarolam i  tengligini, 

m illatlarni  teng  huquqliligini,  shaxsni  hurm at  qilinishini  va  uni  har 

taraflam a  rivojlanishi  uchun  sharoit  yaratilishini  qam rab  oladi.  Bu 

keng  ijtim oiy  kafolat  ham dir.  Ish  bilan ta ’m inlash,  m a’lum ot  olish, 

m adaniy,  tibbiy ish olish va uy-joyga eg a boMish, keksalarga, onalik 

va  bolalikka  g ‘am xo‘rlik  qilish  kafolatidir.  D avlat  ijtim oiy 

siyosatining m uhim   vazifalaridan  biri  bu  ijtim oiy m unosabatlam ing 

barch a  sohalarida  ijtim oiy  adolat  tam oyilini 

to 'liq  

am alga 

oshirishdan  iborat.  Ijtim oiy  adolat  faqatgina  odam larning  ongida 

m avjud  bo‘lm aydi.  B alki  u  tarixiy  xususiyatga  eg a  bo‘lib  o lg ‘a 

rivojlanib borayotgan real ijtim oiy m unosabatlarni aks ettiradi.

181

---

Ijtim oiy  ad o lat  ijtim oiy-iqtisodiy  tam oyil  boMgani  kabi  xuddi 

shunday bu ax loqiy-huquqiy kategoriya  ham dir. U o d am lam i  xohish 

v a   im koniyatini,  erk in lik  v a   m a s’uliyatini,  huquq  v a  m ajburiyatini, 

o dam larning  ishini  va jam iy atd ag i  o 'm in i  m unosibligini  anglatadi. 

B undan  tashqari  ijtim oiy  sohada  m a’lum   bir  axloqiy  m e ’y o rlar 

hukm ronlik  qilishi  kerak-ki,  z a ru r  boMganda  bu  m e’y orlar  o ‘zgalar 

m anfaatini  (yordam ga  m uhtojlar  m anfaati)  ustivorligini  ta ’m inlashi 

lozim.

Inson  hayotini  va  birinchi  navbatda  yordam ga  m uhtojlar 

hayotini  farovon  q ilishga  qaratilgan  ijtim oiy  siyosat  vazifalarini 

sam arali  hal  qilishda  yuqorida  qayd  qilingan  o m illar  ayniqsa 

ijtim oiy  ad o lat  tam oyilining  roli  m uhim   aham iyatga  ega.  Faqat 

dem okratik,  huquqiy  davlatgina  bunday  tam oyillarga  rioya  qilib, 

xalq  hayotini  farovonligini ta ’m inlashi  m um kin.

H ar  b ir  fan  nazariy  va  am aliy  bilim lar,  nazariyalar,  uslub  va 

uslubiyat  (texnologiya)lar  qorishm asidan  iborat.  Shundan  kelib 

chiqilsa,  ijtim oiy  ish  faoliyatning  universal  turi,  bilim ning  sohasi 

sifatida  e sa   u  boshqa  fanlarning  butun  b ir  m ajm uyi  bilan  uzviy 

bogMiq,  ijtim oiy  ish  tam oyillarining  bir  necha  guruhini  ajratib 

k o ‘rsatish m um kin:  &

1) 

m azm uniga  k o ‘ra:  insonparvarlik; dem okratizm ; qonuniylik; 

kishilar  faoliyatining  m uayyan  shart-sharoitlari  bilan  bogMiqlik; 

ijtim oiy  faollikni  rag‘batlantirish; ijtim oiy  adolat; altruizm ;  ijtim oiy, 

ja m o a v iy   va  shaxsiy 

m anfaatlarning  u y g ‘unlashuvi;  o ‘z in i-o ‘zi 

ta ’m inlash;  ijtim oiy  xizm atlar sohasida  inson  va  fuqarolar  huquqini 

him oya  qilish  va  ularning  davlat  tom onidan  kafolatlanishini 

ta ’m inlash,  fuqarolar uchun  ijtim oiy  xizm atlarga  eg a  boMishda ten g  

im koniyatlarni  ta ’m inlash;  xizm atlarga  eg a  boMishda  fuqarolam ing 

roziligi;  ijtim oiy  xizm atlarg a  eg a  boM ishning  ochiqligi;  ijtim oiy 

ishda  sir  saqlash;  ijtim oiy  xizm atning  barcha  to r  v a   shakliari 

vorisiyligi;  adreslilik;  sogMigi  va  hayoti  x a v f   ostida  boMgan 

fuqarolarga  k o ‘m ak  berishdagi  ustuvorlik;  profilaktika  y o 'n alish i; 

ijtim oiy reabilitatsiya v a  adaptatsiyaga k o ‘m aklashuv;  idoralararo va 

fanlararolik; 

faoliyat  nuqtayi 

nazaridan  yondashuv; 

ijtim oiy 

xizm atni hududiy tashkii qilish; aholiga  ijtim oiy xizm at ko‘rsatishda 

k o ‘ngilli  jam o atch ilik  

faoliyatini 

davlat 

to m onidan 

qoMlab- 

quvvatlash v a  boshqalar;

182

---

2)  tashkiliy:  ijroni  nazorat  qilish  va  tekshirish;  xizm atchi- 

lam ing  vakolatlari  va  m as’uliyatlari,  huquqlari  va  m ajburiyat- 

larining  birligi;  um um iylik;  kom plekslik;  vositachilik;  ham korlik; 

yordam  ko‘rsatish va boshqalar;

3)  psixologik-pedagogik:  kom pleks va differensiallashgan yon- 

dashuvlar; 

texnologik 

vakolatlilik; 

faollikni 

rag‘batlantirish; 

m aqsadga  y o ‘naltirilganlik;  ham dardlik,  jozib ad o rlik ,  ishonch; 

vorisiylik;  paydarpaylik;  uzluksizlik;  m ijozning  y osh  va  shaxsiy 

xususiyatlarini  hisobga olish  va boshqalar.

Insonparvarlik  ijtim oiy  ishdagi  insonni  oliy   qadriyat  sifatida 

baholaydigan,  uning  fuqarolik  sha’ni  va  huquqlarini  him oya  qiladi- 

gan. shaxsning o ‘z  qobiliyatlarini  erkin va  har tom onlam a nam oyish 

qilishi uchun  sharoit yaratadigan yetakchi m aqsadlidir.

X izm at y o ‘riqnom alari,  buyruqlar va farm oyishlar bilan  tartibga 

solinadigan  rasm iy  m unosabatlardan  farqli  oMaroq,  ijtim oiy  xiz- 

m atchi  va  m ijoz  o ‘rtasidagi  norasm iy aloqalar, avvalo,  sanksiyalash 

aham iyatiga  ega  b o 'lm ag an ,  shaxsiy  sifatlam ing  ruhiy  jihatdan 

m osligi,  m anfaatlam ing  um um iyligi,  sim patiyalar  v a   antipatiyalar 

asosida vujudga keladi.  Ijtim oiy  ishdagi  m unosabatlam ing  norasm iy 

xususiyati  ruhiy  fenom en  sifatida  nam oyon  bo‘lsa  ham   ijtim oiy 

xizm atchining xizm at  m ajburiyatlari,  lavozim   faoliyatlari  doirasidan 

chetga chiqm aydi.

Ijtim oiy  ishdagi  dem okratizm   m ijoz  bilan  ruhiy  aloqa  o ‘rnatish 

ko‘nikm alarini,  m uloqot  m e’yorlari  va  qoidalariga rioya qilinishini, 

m ijoz  shaxsiyatiga  nisbatan  hurm at  va  e ’tib o m i,  uning  shaxsiy 

m uam m olarini  hal  qilishga o ‘zini ja lb  etishni  va aql kuchi,  bilim lari, 

axloqi.  tajribasi yordam ida ta ’sir 

0

‘tkazishni talab qiladi.

Q onuniylik ijtim oiy  ishdagi aso siy  m azm uniy tam oyillardan  biri 

sifatida  q o n u n lar  va  unga  asoslangan  huquqiy  hujjatlarga  barcha 

davlat  idoralari,  m ansabdor  shaxslar,  ja m o a t  tashkilotlari  va 

fuqarolar  tom onidan  q a t’iy rioya qilinishini  taqozo etadi.  M e'yoriy- 

huquqiy  hujjatlar  shunday  bir  shaklki,  unga davlatning  siyosati,  shu 

ju m lad an ,  ijtim oiy  siyosat  y o ‘g ‘riladi.  H uquqning  roli  va  m aqsadi 

avvalo,  siyosatni  ro ‘yobga  chiqarish  uchun  xizm at  qilishdir,  biroq 

bu  rolni  huquq  faqatgina  uning  m e ’yorlariga  barcha  tom onidan 

rioya 

qilingani 

taqdirda 

bajarishi 

m um kin. 

M ana 

shunda

183

---

qonuniylikning  birlam chi  v a   asosiy  talabi,  ju m la d a n ,  ijtim oiy 

ishdagi  qonuniy lik n in g  talabi nam oyon boMadi.

Ijtim oiy  ishning  e n g   m uhim   m azm uniy  tam oyillaridan  biri 

uning  o d a m la r  h ayot  faoliyati  m uayyan  sharoitlari  bilan  b o g ‘- 

liqligidir.  B u tam o y ild a ijtim oiy ish nazariyasi  va am aliyotining bir- 

ligi  nam oyon  boMadi,  uni  am alg a oshirish e sa  ah o lin i  ijtim oiy  qoM- 

lab-quvvatlashning, uning huquq v a  m anfaatlarini him oya qilishning 

ilm iy asoslangan tarzd a qoMlanishi va realligini ta ’m inlab beradi.

H ayot  h a r  doim   nazariyadan  ko‘ra   boyroq,  k o ‘rsatm a  va 

y o ‘riqnom alardan  k o ‘ra   k o ‘p  qirraliroqdir.  V aziyatlar  va  hayot 

faoliyatining  shart-sharoitlari  m uttasil  o ‘zg arib   tu rish i,  ijtim oiy 

g u ru h lar v a  sh ax slam in g  m adaniyat darajasi,  maMumoti, jin s i, yoshi, 

m ehnat  qobiliyati  v a   m alakasi,  sogMigiga  k o ‘ra  turfaligi  ijtim oiy 

xizm atchilar  duch  keladigan  ijtim oiy  m uam m o lam in g   doim o 

yangi lanib  turishi  v a   o 'z ig a   x o s  boMishini  ta ’m inlaydi.  Shuning 

uchun  ham   ijtim oiy  ishning  shaxs  hayot  faoliyati  m uayyan 

sharoitlari  b ilan   bogM iqlik  tam oyili,  avvalo,  m uayyan  vaziyatni 

tahlil qilish  va  baholash,  insonning  h ayot sharoitiga  ijtim oiy tashxis 

q o 'y ish n i  nazarda  tu tad i.  B u  tam oyil  ijtim oiy  xizm atchini  ijtim oiy 

vaziyatdagi  ijtim oiy  ish  m aqsadlariga  erishish  uchun  b evosita 

aham iyatga m o lik  x u susiyatlam i aniqlashga y o 'n altira d i. U   m avhum  

nazariyalarga,  qoliplarga,  inersiya  v a   rasm iyatchilikka  berilish 

uchun yoM q o 'y m ay d i.

Ijtimoiy  ishning  muhim  tashkiliy  tamoyillaridan  biri  ijroni  nazorat 

qilish  va  tekshirishdir.  Ijtimoiy  xizmatlaming  nazorat  qilish-tekshirish 

fiinksiyasi alohida bir soha boMmasdan uning ajralm as tarkibiy qismidir. 

Ijtimoiy  xizm atlar  v a  boshqaruv  organlari  faoliyatidagi  nazorat  qilish- 

tekshirish faoliyatining mazmuni davlat tomonidan aholi turli guruhlarini 

ijtimoiy  muhofazalash  bo'yicha  belgilangan  tadbirlaming  ro'yobga 

chiqarilishini ta ’minlashdan iborat

Ijtim oiy is h n in g   a so siy   tashkiliy tam oyillaridan  biri  v ak o lat  va 

m as’uliyat,  huq u q  v a  m ajburiyatlam ing birligidir.  Ijtim oiy x izm atlar 

va  ulam i  boshqaruv  organlari  faoliyatini  o 'rg a n ish   shuni  k o ‘rsa- 

tadiki,  u lam in g   an iq   faoliyat  yuritishiga  h a r  b ir  ijtim oiy  xizm atchi 

o ‘z  funksiya v a  vazifalarini aniq bilishi orqali erishiladi.

H ay o t  k ich ik   m a s’uliyat  bilan  ulkan  vakolatlarning  birikishi 

m a’m uriy  o ‘z i  boMarchilik,  yaxshi  o 'y la n m ag a n   q a ro rla r  qabul

184

---

qilish  uchun  qulay  sharoit  yaratishini  k o ‘rsatm oqda.  A yni  paytda, 

kadiiarning  katta  m as’uliyatga  va  kichik  vakolatga  ega  boMishi 

tczkor,  q at’iy   harakat  qilishga  yoM  q o ‘ym aydi,  am alda  ijtim oiy 

xizm atlar  m utaxassislarining  tashabbusini  bo‘g ‘adi  va  m a s’uli- 

yatsizlikni  keltirib  chiqaradi.  M ana  shuning  uchun  ham  ijtim oiy  ish 

b o 'y ich a  har  b ir  m utaxassisning  vakolatlariga  m utanosib  tarzda 

m as’uliyatini  belgilash  va  ularga  yuklatilgan  funksional  m ajbu- 

riyatlarning  aniq  bajarilishini  ta ’m inlash  ijtim oiy  ish  sam arador- 

ligining zaruriy shartidir.

Ijtim oiy  ish  nazariyasi  va  am aliyotida  psixologik-pedagogik 

tam oyillarga  katta  o ‘rin  ajratiladiki,  ular  ijtim oiy  ishning  shakl  va 

usullariga,  tnijozlarga  ko‘rsatiladigan  ta ’sir  usullariga  q o ‘yiladigan 

talablarni  ifodalaydi.

Ijtim oiy  ishning  m ana  shu  guruhga  kiruvchi  asosiy  tam oyil- 

laridan  biri  kom pleks  yondashuv  tam oyilidir.  Ijtim oiy  ishdagi 

kom pleks yondashuv  bir tom ondan  ijtim oiy  ish  obyektiga oMkazila- 

yotgan  ta ’sirning  bir  butunligi  va  har  tom onlam aligini  ta ’m inlasa. 

ikkinchi 

tom ondan, 

idorachilik, 

m ahalliychilik 

va 

ijtim oiy 

m uam m olarni  hal  qilishdagi  cheklanishlarga  yoM  qo‘ym aydi  ham da 

odam larning  m anfaatlari,  ehtiyojlari,  kayfiyatlarini  o ‘rganishni, 

ularning  xulq-atvori.  o ‘zini-o‘zi  his  qilishlariga  oMkazilayotgan 

ta ’sirini  bashoratlashini;  shuningdek,  odam larda ehtiyoj  va  istaklar, 

ularning  kasbiy  m as’ulligi,  ijtim oiy  m avqeyi,  m aishiy  turm ush 

shart-sharoitlari  va  hayot  tajrlbasi  bilan  bogMiq  boMgan  real 

shaxslam i  k o 'ra   bilishni talab qiladi.

Psixologik-pedagogik tam oyillar orasida differensiatsiyalashgan 

yondashuvni  alohida  ajratib  ko‘rsatish  lozim.  Ijtim oiy  ishdagi 

differensiatsiyalashgan  yondashuv  turli  ijtim oiy qatlam lar, guruhlar, 

kasblar  v a   yoshlardagi  m oddiy  va  m a’naviy  qadriyatlarga  va 

atrofdagi  voqelikka o ‘zig a xos qarashlar va m unosabatlam ing paydo 

boMishi qonuniy xususiyotga eg a ekani  bilan  belgilanadi.

Ijtim oiy siyosat  inson  m anfaatlarini qaysi shaklda ifoda etm asin, 

o d am lar  uni  faqatgina  natijalari  ro‘yobga  chiqqan  taqdirdagina  his 

qiladilar.  M uayyan  harakatlar  bilan  m ustahkam lanm agan  deklarat- 

siy alar va shiorlar faqatgina u larning ob ro 'sin i  ketkazish  usuli boMib 

qoladi  xolos.  A holini  ijtim oiy  m uhofaza  qilishga  y o ‘naltirilgan 

tadbirlam i  m uvaffaqiyatli  am alga  oshirish  ko‘p  jih atd an   ijtim oiy

185

---

xizm atchilar,  ijtim oiy  xizm atlam ing boshqaruv organlari  texnologik 

jih atd an   vakolatliligiga bogMiq.

T exnologik  vakolatlilik  -   ijtim oiy  xizm atchining  vujudga 

kelayotgan  m uam m olarni  hal  qilish  sharoitlari  va  texnologiyasidan 

c h u q u r  xabardorligi  va  o ‘z   bilim larini  am aliyotga  kasbiy  savod- 

x onlik  bilan  am alga oshirish  ko‘nikm asi  boMib, u  m untazam  o 'q ish - 

ni  v a   x izm atchilam i  qayta  tayyorlashni,  aniq  axborotni,  boshqaruv 

tizim ining barcha  bo‘gMnlaridagi tahliliy va  bashoratlash  faoliyatini, 

ijtim oiy  ish  obyektlari  to ‘g ‘risida  ch u q u r  va  atroflicha  bilim ga 

egalik,  u larning  tasnifi  va  xususiyatlarini  bilishni,  ijtim oiy  xizm at 

m ijozlari  bilan  ishlashda ishchanlik va tashkiliylilikni taqozo qiladi.

Ijtim oiy-psixologik  tam oyillarning  eng  m uhim laridan  biri  ijti­

m oiy  faollikni  rag'batlantirish  boMib,  u  insonni  ongli,  m anfaatni 

anglag an   holda  uning  kuch-g‘ayratini  sarflashdagi,  qobiliyatlarini, 

axloqiy  va  iroda  salohiyatini  ijtim oiy  m uhim   m aqsadga  erishish 

yoMidagi  faolligini  oshirishga  undaydi.  B unda  har  qanday  faoliyat 

turida  rag 'b atlan tirish   kuchining  m anbayi  boMib,  m anfaatlar  va 

eh tiy o jlam in g   o‘zi  em as,  balki  u lam i  qondirish  darajasi  xizm at 

qiladi.

Ijtim oiy  ishda  rag'batlantirish  tam oyili  uning  m a’naviy-axloqiy 

v a   m oddiy  shakilarining  birligi  va  u y g 'u n lash trilish in i;  shaxsning 

individual,  kasbiy,  m a ’naviy-m adaniy  va  ruhiy  xususiyatlarini 

adekvat  vositalar  va  usullar  yordam ida;  insonning  ishga,  hayot 

faoliyatining  ijtim oiy  qadriyatlariga  m unosabatlarini  baholashdagi 

x o lislik  v a  oshkoralikni taqozo qiladi.

Ijtim oiy  ishning  psixologik-pedagogik  tam oyillari  ju m lasig a 

m aqsadga  y o 'n altirilg an lik   tam oyili  ham   kiradi.  Ijtim oiy  x izm at­

chining  doim o  diq q at  m arkazida  turadigan  m ijozga  ta ’sir  oMkazish 

m aqsadi  u n in g   faoliyati  xususiyatlari  v a   usullarini  belgilaydi, 

ijtim oiy  ish  m azm uni  v a   shakllarini  oldindan  aniqlab  beradi. 

M aqsadga  erishish • ijtim oiy  xizm atchi  tom onidan  am alga  oshiri- 

layotgan  ishlam ing  ta ’sirchanligi  va  sam aradorligi  uchun  m ezon 

boMib  xizm at  qiladi.  B ulam ing  barchasi  m aqsadga  y o 'n altirilg an lik  

tam oyilining  alohida  m utaxassis  fao liyatida  ham ,  ijtim oiy xizm atlar 

tuzilm asi 

faoliyatida  ham   q an ch alik   m uhim  

o ‘rin 

tutishini 

k o 'rsatad i.

186

---

M aqsadga y o ‘naltirilganlik ijtim oiy  ishning barcha tam oyillarini 

bir  butunlikka  jam lab   ish  usuli  va  shakllarini  tanlash  jaray o n ig a 

ilm iylik baxsh etadi.

I g o r  V ik to ro v ich  V ac h k o v n in g  p six o lo g ik  o ‘y in la ri va

m a s h q la r i1