Ijtimoiy siyosat

4.4. Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda markaziy va mahalliy 
boshqaruv organlarining tutgan o„rni 
Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda markaziy boshqaruv va 
mahalliy o‗z-o‗zini boshqaruv organlarining roli katta. Ikkala boshqaruv 
organlari ijtimoiy siyosatni shakllantirish va amalga oshirishda muhim 
ahamiyat kasb etadi. Mahalliy boshqaruv organlari tarkibi muntazam 
o‗zgarib turadi. 
Mahalliy boshqaruv organlari ijtimoiy siyosatni shakllantirishda hal 
etuvchi mavqega ega. Jumladan Buyuk Britaniyada ijtimoiy siyosatni 
shakllantirish an‘anaviy tarzda Beveridj modeli doirasida – jamiyat 
xavfsizligini ta‘minlash va ijtimoiy integratsiyaga erishishda o‗z 
ifodasini topadi. Bunda sog‗liqni saqlash, ta‘lim, uy-joy, shaxsiy ijtimoiy 
xizmatlar ko‗rsatish, daromadlar va bandlik darajasini qo‗llab-
quvvatlash, dam olish, transport va atrof-muhit muhofazasi kabilarga 
ustuvorlik beriladi.

---

89 
Ijtimoiy siyosatni amalga oshirishda mahalliy boshqaruv va mahalliy 
o‗z-o‗zini boshqaruv organlari qanday yondashuvga ega ekanligi muhim 
hisoblanadi. Mahalliy boshqaruv va mahalliy o‗z-o‗zini boshqaruv 
organlari tushunchalari mahalliy kengashlar tomonidan saylangan o‗z-
o‗zini boshqarish organlari va mahalliy davlat xizmati organlari 
o‗rtasidagi farqni aniqlash uchun qo‗llaniladi.
Buyuk Britaniya Yevropa Ittifoqining boshqa a‘zolariga nisbatan 
markazlashgan davlat boshqaruv organlariga ega. Davlat boshqaruv 
organlari mahalliy boshqaruv organlari (Shotlandiya, Uels va Shimoliy 
Irlandiya) bilan birgalikda ish olib borishadi.
Buyuk Britaniyada mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish boshqa yevropa 
mamlakatlariga nisbatan rivojlanmagan. Mamlakatda mahalliy o‗z-o‗zini 
boshqarish birliklari ko‗psonli bo‗lsa-da, kengash a‘zolarining soni aholi 
jon boshiga hisoblaganda kamchilikni tashkil etadi. Ushbu holat 
birinchidan, Buyuk Britaniyada mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish organlari 
faoliyati miqyosi va xarakteriga ko‗ra tashkil etilishini, ikkinchidan, 
ularning majburiyatlari, tarkibi va boshqaruv mexanizmi muntazam 
ravishda o‗zgarib turishini anglatadi. 
1945–1979-yillarda mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish organlari 
majburiyatlari quyidagilardan iborat bo‗lgan va ularning xarajatlari 
sezilarli darajada ortgan: 

ijtimoiy boshpana; 

ta‘lim; 

bolalar va keksa yoshdagilar uchun ijtimoiy xizmatlar va ijtimoiy 
yordam ko‗rsatish; 

umumiy sog‗liqni saqlash xizmati; 

Politsiyachilar va yong‗in xizmati, tez yordam mashinalari 
xodimlarining xavfsizligi; 

iste‘molchilar huquqlarini himoya qilish.
1979–1997-yillarda konservatorlar hukumati davrida mahalliy o‗z-
o‗zini boshqarish organlarining ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdagi 
roli qayta ko‗rib chiqildi va uning vazifalari quyidagilardan iborat bo‗ldi: 

1980-yillarning boshlarida mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish 
organlari xarajatlari ustidan nazorat o‗rnatildi; 

1980-yillarning o‗rtalarida Katta London kengashi va shahar 
kengashlari tugatilib mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish organlaridan 
saylanganlar davlat organlariga tayinlana boshlandi; 

---

90 

1980–1990-yillarda mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish organlarining 
ijtimoiy siyosatni amalga oshirishdagi ishtiroki xususiylashtirish va 
rag‗batlantirish orqali bilvosita amalga oshirildi; 

1990-yillarning boshlarida fuqarolar xartiyalari, inspeksiya va 
audit ko‗rinishida yangi boshqaruv usullari qo‗llanila boshlandi.
Ushbu davrda mahalliy o‗z-o‗zini boshqarish organlarining ijtimoiy 
ta‘minot sohasidagi quyidagi xizmat turlari qayta ko‗rib chiqildi: 

ta‘lim – boshqaruvning markazlashishi, milliy o‗quv dasturlarini 
amalga oshirish, maktablarni mahalliy boshqaruv organlari tomonidan 
boshqarish, oliy ta‘limning mustaqilligini ta‘minlash; 

uy-joy – ijarachilarning ―sotib olish huquqi‖ sxemasi asosida 
rag‗batlantirildi; 

ijtimoiy himoya – ijtimoiy xizmat ko‗rsatish bo‗limlarini uy-joy 
va uyda tibbiy yordam ko‗rsatishni amalga oshirish dastagi sifatida 
rivojlantirish; 

majburiy konkursga asoslangan savdo orqali ijtimoiy xizmat 
turlari bo‗yicha raqobat muhitini shakllantirish. 
Umuman, M.Tetcher hukumati davrida ijtimoiy xizmatlarni 
ko‗rsatishda markaziy hukumat mavqeini oshirish tadbirlari ustuvorlik 
qildi.
1997-yildan boshlab Buyuk Britaniyada milliy va mahalliy 
boshqaruv organlari o‗rtasida hamkorlik jarayoni chuqurlashdi. Ushbu 
davrda mahalliy ijtimoiy xizmat ko‗rsatish organlarini xususiy sektor 
bilan raqobatlashishga majbur qiluvchi majburiyat bekor qilindi va 
markaziy davlat va mahalliy boshqaruv organlari ijtimoiy ta‘minot 
tizimini boshqarish bilan bog‗liq jiddiy muammolarga duch keldi. Ushbu 
muammolarni mahalliy darajada hal etish uchun quyidagilarga e‘tibor 
qaratildi: 

ijtimoiy xizmatlarni taqdim etishda jamoalarning yetakchi 
mavqeiga urg‗u berish; 

mahalliy jamoalar va ijtimoiy xizmatlardan foydalanuvchilarning 
ijtimoiy ta‘minot tizimida va tartibga solish jarayonida faol qatnashishini 
ta‘minlash; 

resurslardan samarali foydalanish va mehnat unumdorligini 
boshqarishga urg‗u berish; 

oqibatlar va natijadorlikka urg‗u berish. 

---

91 
Ushbu davrda mehnat organlarining Shotlandiya, Uels va Shimoliy 
Irlandiya mintaqaviy boshqaruv organlari bilan birgalikda mintaqaviy 
tuzilmalari tashkil etildi.
Yuqorida qayd etilganidek, ijtimoiy ta‘minotni amalga oshirishning 
davlat va mahalliy mexanizmlari ijtimoiy siyosatni shakllantirishda 
muhim ahamiyatga ega. Farovonlik davlatini yaratishning barcha 
bosqichlarida 
mahalliy 
boshqaruv 
organlari 
ijtimoiy 
siyosatni 
muvofiqlashtirish va amalga oshirishning muhim tarkibiy qismi 
hisoblanadi. Ijtimoiy siyosat sohasida samarali boshqaruvni yo‗lga 
qo‗yishda mahalliy, mintaqaviy va milliy iqtisodiy mexanizmlarni 
takomillashtirish muammosi dolzarbligicha qolmoqda. Ijtimoiy ta‘minot 
sohasida fuqarolar faolligini ta‘minlash yo‗llari, fuqarolarning ijtimoiy 
xizmatlardan foydalanish va taqdim etishdagi ishtirokini ta‘minlashda 
mahalliy boshqaruv organlarining o‗rni masalasi ilmiy tadqiqotlar 
markazida bo‗ladi.
Ijtimoiy islohotlarni o‗tkazishning taktik jihatlari quyidagilarni 
nazarda tutadi: 
- bozor mexanizmini joriy etishdan oldin aholini ijtimoiy qo‗llab-
quvvatlash va himoya qilish bo‗yicha qat‘iy chora-tadbirlar ko‗rish; 
- ijtimoiy sohani davlat tomonidan qat‘iy nazorat qilish va qo‗llab-
quvvatlash; 
- bozor iqtisodiyoti shakllanib borgan sari mavjud vaziyat va yangi 
imkoniyatlarni hisobga olgan holda aholini ijtimoiy himoya qilish tizimi 
ustuvorliklari va iqtisodiy mexanizmining o‗zgarishi. 
Mamlakatmizda ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish 
sharoitida, ko‗rilayotgan chora-tadbirlar tufayli bir-biriga o‗zaro 
bog‗liqligi va ta‘sirini ta‘minlashda quyidagi natijalarga erishildi: 
- aholi turmush darajasi keskin pasayib ketishining oldini olishga, 
respublikada tinchlik va ijtimioy barqarorlikni ta‘minlashga erishildi; 
- aholini ijtimoiy himoyalashning qat‘iy manzilli tizimi yaratildi; 
- aholi bozorning iqtisodiy sharoitlariga moslasha boshladi; 
- iqtisodiy faollik oshdi, tadbirkorlik faoliyati rivojlanmoqda; 
- aholining ish bilan bandlik tizimida bozor munosabatlari 
shakllanmoqda; 
- inson manfaatlarini yanada kengroq ro‗yobga chiqarishni 
ta‘minlash uchun yangi shart-sharoitlar va imkoniyatlar yaratildi; 
- mutlaq yangicha yondashuvlar asosida zamonaviy talablarga javob 
beradigan kadrlar tayyorlashning milliy dasturi ishlab chiqilib, amalga 
oshirildi va ta‘lim to‗g‗risidagi qonun takomillashtirildi. 

---

92 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli mulkchilik aholini ijtimoiy 
himoyalash uchun ajratiladigan mablag‗lar turli shakldagi davlat, 
korxona, muassasalar daromadlarining bir qismidan rasmiy ravishda 
belgilangan me‘yorlarda shakllanadi. Undan tashqari ijtimoiy himoya 
fondlariga 
mamlakatimizdagi 
korxona 
va 
tashkilotlar, 
xorijiy 
davlatlardan keladigan homiylik va insonparvarlik yordamlari ham 
qo‗shiladi. Maqsadli byudjetdan tashqari ijtimoiy fondlar davlat 
tomonidan belgilangan me‘yorlarga muvofiq milliy daromadning bir 
qismidan shakllanadi. Aholini ijtimoiy himoya qilish, kishilarning 
moddiy holatini yaxshilash vazifalarini hal etishda davlat manbalari bilan 
bir qatorda jamg‗armalarning mablag‗lari, mehnat jamoalarining, jamoat 
va xayriya tashkilotlarining o‗rni muhim ahamiyatga ega.
Ijtimoiy himoya jarayonida shakllanadigan iqtisodiy munosabatlar 
mamlakatning moliyaviy iqtisodiy holatiga muvofiq takomillashib 
boradi. Ijtimoiy himoyaning mablag‗ miqdori va sifati mamlakatda joriy 
etilayotgan maqsadli davlat dasturlariga va ijtimoiy siyosatning 
samaradorligiga bog‗liqdir. O‗zbekistonda islohotlarni amalga oshirishda 
bosqichma-bosqich bozor munosabatlariga o‗tish yo‗lining tanlab 
olinishi tarixiy saboqlardan to‗g‗ri xulosa qilish, jamiyatning ob‘ektiv 
qonunlarini e‘tirof etish asosida bormoqda. Taraqqiyot yo‗limiz – 
ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor munosabatlarini shakllantirishga aholining 
kam ta‘minlangan qismini kuchli himoya qilish bilan bosqichma-bosqich 
o‗tishdir. Kishilik jamiyati taraqqiyotining turli bosqichlarida, ijtimoiy 
muammolarni nazar-pisand qilmaslik jamiyatdagi ijtimoiy barqarorlikka 
katta xavf tug‗diradi. Ijtimoiy himoyaning yangi tizimining muhim 
xususiyati aholining turli qatlamlariga qat‘iy tabaqalashtirilgan tarzda 
yondashish xususiyati bilan ajralib turadi. Aholini ijtimoiy himoya qilish 
tizimini yaxshilash va uning samaradorligini oshirish quyidagi muhim 
vazifalarni hal etishga bog‗liq: 
- milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta‘minlash; 
- aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini moliyalashtirishga davlat, 
mehnat jamoalari, jamoat va xayriya tashkilotlari va jamg‗armalarning 
mablag‗larini keng jalb etish. 
Aholiga ijtimoiy yordam ko‗rsatishda mahalliy hokimiyat va 
boshqaruv organlarining quyidagi huquqlari kengaytirilishi lozim: 
- aholining mehnat qobiliyatlari faollashuvini ta‘minlaydigan kuchli 
mexanizmni shakllantirish; 

---

93 
- aholining turli qatlamlari daromadlari va turmush darajasidani 
keskin tabaqalanishiga yo‗l qo‗ymaslik. Jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni 
ta‘minlaydigan aholining ijtimoiy qatlamlarini shakllantirish; 
- kambag‗allikka qarshi kurash, aholini ijtimoiy jihatdan muhtoj 
qatlamlarini davlat tomonidan qo‗llab-quvvatlanishini kuchaytirish. 
Shunday qilib, ijtimoiy yo‗naltirilgan bozor iqtisodiyotini 
shakllantirish mutanosib ravishda aholini ijtimoiy himoyalashning yaxlit 
tizimini barpo etishni talab qiladi. Bu tizim fuqarolarning erkinliklari va 
huquqlarini ta‘minlashning ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlarini o‗z ichiga 
olishi lozim. 
Aholini ijtimoiy himoya qilish: 
- keksalik, mehnat qobiliyati yoki boquvchisini yo‗qotishdan 
sug‗urtalash tizimi (pensiya ta‘minoti, jumladan xususiy pensiya 
ta‘minoti); 
- kam ta‘minlangan oilalarga ijtimoiy to‗lovlar (bolalarga nafaqalar), 
vaqtincha ishlamayotganlarni ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash, (ishsizlik 
bo‗yicha nafaqa); 
- aholining ayrim qatlamlarini moddiy holatini hisobga olib ijtimoiy 
xizmatlar ko‗rsatish, imtiyozlar va afzalliklar berish (patronaj xizmatlar 
shaklidagi ijtimoiy yordam, oziq-ovqat, yonilg‗i berish va boshqalar); 
- onalikni himoya qilish (tug‗ishdan oldingi va tug‗ishdan keyingi 
ta‘tillarni berish); 
- sog‗liqni sug‗urta qildirish (tibbiy sug‗urta, vaqtincha mehnat 
qobiliyatini yo‗qotganlik nafaqasi); 
- talabalarni moddiy qo‗llab-quvvatlash (stipendiyalar); 
- nogironlikning oldini olish va mehnat qobiliyatini tiklash 
(nogironlarni reabilitatsiya qilish, protez-ortopediya markazlari) orqali 
ta‘minlanadi. 
Vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasi quyidagi hollarda 
beriladi: 
a) vaqtincha mehnat qobiliyatini yo‗qotish bilan bog‗liq kasallikda 
(shikastlanishda); 
b) sanatoriy-kurortlarda davolanganda; 
v) kasallangan oila a‘zosini parvarishlash zarur bo‗lganda; 
g) karantinda; 
d) kasb kasalligi tufayli vaqtincha boshqa ishga o‗tkazilganda; 
e) mehnat qobiliyatini tiklash yoki protez qo‗ydirish uchun 
reabilitatsiya muassasalariga yotqizilganda. 

---

94 
O‗zbekiston respublikasida davlat ijtimoiy siyosatining ustuvor 
yo‗nalishlari quyidagilardan iborat: 1. Davlat ijtimoiy iste‘mol fondlarini 
tashkil etish va ulardan jamiyatning har bir a‘zosining foydalanishini 
kafolatlaydigan qonunlarni qabul qilish; 2. Davlatning markazlashgan 
ijtimoiy sug‗urta fondini tashkil etish; 3. Ko‗rsatilgan xizmatlar va 
samarali mehnatlari uchun davlat tomonidan imtiyozlar berish; 4. Ish 
haqi va pensiya minimumining davlat tomonidan kafolatlanishi; 5. Ko‗p 
bolali oilalarga to‗lanadigan nafaqalar; 6. Kam ta‘minlangan aholi 
tabaqalariga moddiy yordam ko‗rsatish; 7. Bolalikdan nogiron va boshqa 
mehnat qobiliyatini yo‗qotganlarni ijtimoiy qo‗llab-quvvatlash; 8. 
Talabalar uchun to‗lanadigan davlat stipendiyalari; 9. Ishsizlik nafaqasi; 
10. Hayotiy zaruriy oziq-ovqat mahsulotlari turlarini belgilangan 
narxlarda sotilishini ta‘minlash; 11. Ijtimoiy ahamiyatga ega bo‗lgan 
tovar va xizmatlar baholaridagi farqlarni byudjet hisobidan qoplash; 12. 
Ijtimoiy sohaning yetakchi tarmoqlari (sog‗liqni saqlash, ta‘lim, jismoniy 
tarbiya, sport va madaniyat) moddiy-texnik bazasini mustahkamlash.