Iii qism. Musiqa asarlari tahlili 1-mavzu. Musiqiy shakl va uning umumiy asoslari

Erkin variatsiyalar mavzusi xarakteriga kо‘ra qat’iy variatsiyalarnikidan kо‘p ham farq qilmaydi. U yarim kadansda tugallanishi bilan yoyiq bо‘lishi mumkin; shu tufayli ayrim variatsiya shakllari ham yoyiq bо‘lishi mumkin (Shuman. «Simfonik etyudlar»).
Erkin variatsiyalarda mavzuni rivojlantirish usullari:
1. Erkin variatsiyalarning eng tipik qirrasi – ularda mavzuning yaxlit emas, balki fragment (parcha) kо‘rinishida qо‘llanishi; variatsiya asosini mavzuning alohida elementlari(unsurlari) tashkil qila oladi. Ohang-mavzuviy rivojlantirish yо‘li bilan о‘z tonal rejasiga, о‘zining mavzudan mutlaqo farq qiladigan garmoniya va shakliga va h.k. ega bо‘lgan mustaqil pyesa-miniatyura yaratiladi.
Bunday variatsiyalarda mavzu elementlarini ritmik о‘zgartirish katta rol о‘ynaydi, u tufayli qо‘shiq intonatsiyalari raqs, skerso kabi jaranglashi mumkin (yoki aksincha), bu janrli variatsiyalarida muhim ahamiyatga ega.
2. Variatsiya asosini mavzu emas, balki mavzuning oldingi variatsiyalardan biridagi qayta ishlanmasidan olingan yangi mavzuviy komponentlardan biror bir element tashkil etadi («variatsiyaga variatsiya») (P. Shuman. Sonata f-moll, III q.).
3. Variatsiyalash asosan mavzu shaklini (strukturasini) kengaytirish yoki qisqartirish tomon о‘zgartirish yо‘li bilan amalga oshiriladi.
Masalan, Chaykovskiyning «Buyuk artist xotirasiga» triosi ikkinchi qismida ikki qismli shakl mavzu shaklining qо‘shilishi bilan uchinchi qismda uch qismliga aylantirilgan. Chaykovskiyning № 3 syuitasi finalida mavzuning uch qismli shakli oltinchi va yettinchi variatsiyalarda bir qismliga о‘tadi.
4.Variatsiyalarning turkumda joylashuvi asosan kontrast tamoyiliga bо‘ysundiriladi. Yonma-yon joylashgan variatsiyalar, odatda, bir-biri bilan xarakteri, sur’ati, janrli variatsiyalarda esa janriga kо‘ra ham kontrast hosil qiladi. Qat’iy variatsiyalarda kuzatilmaydigan tonal kontrastning qо‘llanishini ta’kidlash juda muhim. Erkin variatsion turkumdagi variatsiyalar turli tonalliklarda, ba’zan mavzu tonalligidan juda uzoq tonalliklarda ham yoziladi.