Ii. Mavzu. Ishlab chiqarishni joylashtirishning qonuniyatlari, shakllari, omillari Ma’ruza rejasi

Yoqilg‘i
– issiqlik elektr stansiyalari, qora metalurgiya sanoatining dastlabki 
bosqichini (cho‘yan eritish) joylashtirishda asosiy rol o‘ynaydi. Ammo uning 
ta’siri har doim yetakchi kuchga ega emas. Issiqlik elektr stansiyalari yoki 
metalurgiya zavodlari iste’mol rayonlarida ham joylashtirilishi mumkin. Bunday 
xol neft va uning maxsuloti mazut, tabiiy gaz asosida ishlovchi issiqlik elektr 
stansiyalarini qurishga taaluqli (yoqilg‘ini quvurlarda keltirishni iqtisodiy jihatdan 
ma’qulroq) bo‘ladi.
Biroq, qora metalurgiya (cho‘yan erituvchi) zavodlarini joylashtirish 
qonuniyatlari bir xil emas. Ma’lumki, qazib olinadigan temir rudasining taxminan 
48-50%i foydali, bu “o‘rtacha” raqam xamma joyda ham bir xil emas – ayrim 
konlarda temirning qazib olinadigan rudadagi ulushi atigi 17-19%ni tashkil etadi. 
Bunday konlarga Uraldagi Qo‘shqonarni yoki Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi 
Tebinbuloq konlarini misol qilib ko‘rsatish mumkin. Bu yerlardan qazib olinadigan 
rudani bevosita domna pechlarida eritib bo‘lmaydi, zero unda kerakli mineraldan 
ko‘ra foydasiz jinslar ko‘proq. Shuning uchun bu ruda dastlab boyitilishi va uning 
tarkibidagi foydali mineralning xissasi oshirilishi kerak. Boyitilgandan so‘ng ruda 
tarkibidagi temirning (rangli metallar uchun boyitish jarayoni ayniqsa muhim, 
chunki ularning rudalar tarkibidagi ulushi ancha past) miqdori bir necha barobar 
ko‘payadi. 
Ammo bu bilan ham uning hissasi yetarlicha bo‘lmaydi. Shuning uchun 
metallurgiya korxonalari ko‘proq xom ashyo rayoniga yaqinroq joylashtiriladi. 
Ba’zi metallurgiya zavodlari xom ashyo va yoqilg‘i rayonlari o‘rtasida joylashgan, 
zero mazkur sanoat tarmog‘i uchun bu ikki omilning ahamiyati deyarli bir xil. 
Bunga yorqin misol bo‘lib Cherepoves metallurgiya kombinati (Rossiya 
Federatsiyasi) xizmat qiadi. U Pechera kokslanuvchi ko‘mir xavzasi bilan Kola 
yarim oroli temir rudasi konlarining taxminan o‘rtasida qurilgan. Ammo korxona 
aniq ikki oraliq masofada emas, u biroz g‘arbga “tortilgan”, sababi Sankt-
Peterburg, uning yirik mashinasozlik sanoatini po‘lat va prokatga bo‘lgan 
ehtiyojini qondirishdir. Korxona yaqinida katta suv ombori ham bor.
Shuninigdek, ko‘mir va temir rudasini bir-biri bilan hududiy almashuvi 
asosida xar ikkala rayonda shakllangan qora metallurgiya markazlari mavjud. Bu 
borada 30-yillarda amalga oshirilgan Ural-Kuznesk kombinati (UKK)ni ko‘rsatish 
o‘rinli. Ushbu dastur o‘rinli ishlab chiqarish majmuining dastlabki ko‘rinishi 
bo‘lib, uni hayotga tadbiq etishda ham xom ashyo rayonida – Janubiy Ural temir 
rudasi konlari asosida (dunyodagi eng yirik Magnitagorsk metallurgiya kombinati), 
ham yoqilg‘i rayoni – Kuznesk toshko‘mir xavzasida, ya’ni Novokuzneskda 
bunday ulkan korxonalar bunyod etilgan edi.