Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

2-§. Rim huquqining tarixiy davrlarga
bo‘linishi
Rim davlati tarixining ming yildan ortiq davriga qaraganda
ko‘proq uning huquq sohasida chuqur o‘zgarishlar yuz bergan.
Rim huquqi tarixi tabiiyki, Rim davlati tuzumidagi o‘zgarishlarni
o‘zida aks ettirgan. Biroq u Rim jamiyatining ancha chuqur
qatlamlari bilan ham bog‘liq bo‘lgani holda, o‘z rivojlanish
jarayonida barcha murakkab iqtisodiy va boshqa ijtimoiy munosa-
batlarning, jumladan, quldorlik bilan bog‘liq munosabatlarning
ta’sirini o‘zida sinab ko‘rgan. Bundan tashqari, G‘arbiy Rim
imperiyasida tarixan vujudga kelgan va rivojlanishning eng yuqori
cho‘qqisiga chiqqan quldorlik davlatchiligini boshidan kechirgan.
Shu sababli rim huquqi tarixining davrlarga bo‘linishi borasida
turlicha qarashlar mavjud.
Jumladan, huquqshunos olim X. Muhamedovning fikricha,
rim huquqi tarixining quyidagi davrlarga bo‘linishi maqsadga
muvofiqdir:
1. Eng qadimgi davri (mil. avv. VI asr—III asrning o‘rtasi).
Rim huquqi bu davrda asosiy institutlarining polischa maxdudligi
(o‘zgalar uchun yopiqligi), qadimiyligi va eskirib qolganligi,
rivojlanmaganligi va diniy xarakterda bo‘lganligi bilan tavsiflanadi.
2. Klassik davri (mil. avv. III asrning o‘rtasi va oxiri). Aynan
mazkur davr mobaynida rim huquqi patriarxallik va diniy
qoldiqlardan xalos bo‘ladi va dunyoviy yuridik tizimga aylanadi.
3. Postklassik, yangi klassik davri (mil. avv. IV—VI  asr). Bu
davrda quldorlik jamiyati va davlatning yemirilishi munosabati bilan
rim huquqi amalda rivojlanishdan to‘xtaydi, o‘zida umumiy
iqtisodiy va siyosiy inqiroz izlarini ko‘tarib yuradi. Ushbu davrda

---

10
rim huquqidagi o‘zgarishlar asosan uning tizimlashtirilishi va
vujudga kelayotgan yangi feodal munosabatlariga asta-sekin
moslashtirilishi bilan bog‘liq bo‘lgan
1
.
Shuningdek, huquqshunos olima Z. Shomuhamedovaning
fikricha, hozirgi zamon romanistika ilmi rim huquqi tarixini
quyidagi besh davrga bo‘ladi. Ya’ni:
1. Qadimgi (arxaik) davr—miloddan avvalgi 753—367-yillar;
2. Klassik davrdan oldingi davr—miloddan avvalgi 367—17-yillar;
3. Klassik davr—miloddan avvalgi 17-yildan milodiy 235-yilgacha;
4. Klassik davrdan keyingi davr—milodiy IV—V asrlar;
5. Yustinian davri—527—565-yillar
2
.
Sivilist olima L. V. Krujalova rim huquqi tarixini quyidagi
davrlarga bo‘ladi:
1. Qadimgi  davr yoki kvirit huquqi davri—miloddan avvalgi
753—130-yillar;
2. Klassik huquq davri—miloddan avvalgi 130-yilidan milodiy
230-yillar;
3. Postlassik davr huquqi—milodiy  230—527-yillar;
4. Yustinian davri huquqi—milodiy 525—565-yillar
3
.
Fikrimizcha, rim huquqini sivilist olima L. V. Krujalova taklif
etgan davrlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq.