Ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a s. Isxakov, V. Topildiyev

praetorium) va «xalqlar huquqi» (jus gentium) o‘sib chiqqan.
Pretorlar ediktlarining qonun ijodkorligi faolligi asosan miloddan
avvalgi 250—280-yillarga to‘g‘ri keladi.
Yustinian kodifikatsiyasining mualliflaridan biri, VI asrda ijod
qilgan Vizantiya huquqshunosi Dorofey pretorlar huquqi va sivil
huquqlarining birlashishini quyidagicha ta’riflaydi:»Insonlarga
taalluqli bo‘lgan odat normalariga yangiliklar kiritilishi natijasida
vaqtlar o‘tishi bilan ikkala huquqning o‘zaro muvofiqlashuvi
oqibatida yangi bir huquq vujudga keldi». Xuddi shunday asosda
Rim sinfiy jamiyatining huquqi vujudga kelib, avvalgi bir-biriga
qarama-qarshi bo‘lgan huquqlar huquq sifatida qo‘shilib ketdi.
Mazkur ikkala tizim pretorlarning huquq ijodkorligi faoliyat-
arining natijasi bo‘lgan. Mashhur huquqshunoslardan biri
Marsian pretorlar huquqi to‘g‘risida shunday degan edi: «haqiqatan
ham pretorlar huquqi xalqning tirik ovozidir», chunki ular o‘z
ediktlari orqali yangi-yangi qonunlarni keltirib chiqarib, xalqning
talablariga to‘liq javob bera oladigan samarali huquqiy muno-
sabatlarni vujudga keltirdi.
Rim magistratlari oliy ommaviy va harbiy hokimiyatga ega
bo‘lib, o‘z faoliyatlarini amalga oshirish jarayonida barcha shaxslar
uchun mo‘jallangan tartib qoidalarni ishlab chiqqanlar.

---

21
Shunday qilib, rimda huquq manbalarining murakkab (aslida
uch qismdan iborat) tizimi vujudga kelgan.
Imperiya o‘rnatilishi bilan Rimning siyosiy tizimida pretorning
mavqei ham asta-sekin o‘zgarib borgan. Pretorlar ediktlar chiqarish
huquqini rasman saqlab qolganlar, lekin ularning faol «huquq
ijodkorligi» o‘sib borayotgan bir paytda imperator yakka hokimli-
gining qarama-qarshiligiga duch kelgan. Shu sababli pretorlar o‘z
o‘tmishdoshlarining ediktlaridan to‘liq nusxa olishni qoida qilib
olganlar. Shu tariqa edikt mazmuni o‘zgarishsiz qolgan va yangi
huquq normalarini keltirib chiqarish funksiyalari o‘z kuchini
yo‘qotib borgan.
Shu munosabat bilan imperator Adrian  pretor huquqini
kodifikatsiya qilishga ahd qilgan va bu ishni taniqli huquqshunos
Salviya Yulianga (milodiy 125—138-yil)topshirgan. Oxirgi tuzilgan
edikt (Yulian edikti sifatida mashhur) rasman senatus-konsult
deb tasdiqlangan va «abadiy edikt» degan nom olgan. U keyingi
magistratlarning barchasi uchun majburiy bo‘lib qolgan. Shu
vaqtdan boshlab pretor edikti yangi huquqiy me’yorlar manbai
sifatidagi rolini yo‘qotgan.