Ibn Hazm, 10-asr olimi, Ispaniyada, Kordobadagi qo’lyozmalarga ko’ra

Chapda: 13-asr olimi Al-Rammahning irg’itish moslamasi ko’rsatilgan qo’lyozmasi
O’rtada: 14-asr olimi Ibn Aranbuxa al-Zardkash tomonidan qo’lbola yasalgan yana bir irg’itadigan asbob
O’ngda: 14-asrdagi Ibn Aranbuxa al-Zardkash yasagan tagkursili arbaletning (qo’ndoqli kamon) tasviri.

“1249-yili musulmon armiyasi salib yurishi askarlari bosqinchiligiga qarshi hal qiluvchi jangda poroxdan foydalanishgan. Misrdagi al-Mansura jangida, musulmon askarlarining yondiruvchi moslamalari juda qo’rqinchli va buzg’unchi bo’lib, fransuz salib armiyasini tor-mor etiladi va qirol Luiz IX ni asir olinadi”, degan Amaniy Zain BBCning “Qadimgilar biz uchun nimalar qilishgan?” ko’rsatuvida .
15-asrgacha, Ottomanlar ishlatgan zambaraklar juda samarali bo’lgan. Bugungi kunda Buyuk Britaniya, Portsmutdagi Fort Nelson Muzeyida ulkan, bronzadan ishlangan 18tonnalik zambarak saqlanmoqda. U muzeyga olib kelingan payti, ikki qismga bo’linib, keyin joyida bir butun holatga keltirilgan, chunki uzunligi 5metrdan oshiq(16.4 fut) va diametri 0.635metr(2fut) atrofida bo’lgan bu qurol butunligicha tashishga juda noqulaylik qilgan. Gavdasining uzunligi 3metrdan ortiq(9.8 fut), porox soladigan hovuz diametri 0.248metr (0.814 fut). Bunday bahaybat qurilma Yevropada oldin birorta ham uchramagan. Bu zambarak 1464-yili Sulton Mehmed II farmoniga ko’ra yasalgan. Sulton qurol-aslahalarga, ayniqsa zambaraklarga juda qiziqqan. Konstantinopol qurshovi payti u zambarak yasovchi ustaga shu paytgacha hech kim ko’rmagan kattalikdagi zambarak yasashni buyuradi, sultonning xohishiga ko’ra yana bu moslamaning olovli to’plari bir mildan ortiq joygacha uchib borib tushishi kerak bo’lgan. Zambarakning og’zida shunday deb o’yib yozilgan: O, Allah, Muradning o’g’li Sulton Muhammad Xonga o’zing yordam ber. Kamina Alining Rajab oyida bitirgan ishi. 868-yil( hijriy kalendar bo’yicha, milodiy-1464).
Sulton Mehmedning zambaragi Portsmutda qolganining sababi, Ottomanni uni berishga ko’ndirish uchun 60yillik inglizlarning samarasiz urinishlaridan keyin, qirolicha Viktoriya shaxsan o’zi Sulton Abdul Azizdan so’raydi. Bir yil o’tib, sultonning o’zi uni sovg’a sifatida yuboradi. U Dardaneldan Londonga yuboriladi va 1868-yili muzeydan o’rin egallaydi. Qirolicha Viktoriya balki uni “Yevropadagi eng muhim zambarak” deb bilgani uchun xohlagandur.

Musulmonlar yana raketa va torpedolarni yasashgan. Raketa o’zi harakatlanadigan qilib ishlangan va tuxumcha yonib, torpedo avtomatik ravishda raketaning joyini o’zgartiradi. “O’z-o’zidan harakatlanib, o’zini yondiradigan narsani tuxum deb atashgan”, Hasan al-Rammahning tasvirlari va yozganlarida quyidagicha ma’lumotlar bitilgan: 2ta varaqali temir idishlar bir-biriga mahkamlangan va kigiz bilan qotirilgan. Bu keyin shaftoli shakliga keltirilib tekislangan, “nafta, metal qatlamlar, va yaxshi aralashmalar( balki selitra ham qo’shilgandur) bilan to’ldirilgan, keyin bu apparat 2ta tayoq bilan ta’minlanib, katta raketa orqali harakatga keltirilgan”. Ikkita tayoq xuddi boshqaruvchi dum vazifasini bajargan, oldinda turadigan nayza dushmanlarning taxtadan bo’lgan korpusiga mahkam joylashguncha,bu ikkita tayoq raketani portlashdan saqlab turgan.

Porox

Porox tayyorlash uchun: “ Oq, toza va yorqin barudni( selitra) olamiz, qancha ko’p xohlasak, shuncha; ikkita yangi banka ham kerak. Selitrani ulardan biriga solamiz, ustidan botadigan qilib suv quyamiz. Bankani baland olovga qo’yamiz, isiguncha kutamiz. Ajralib chiqqan ko’piklarni olib-olib turamiz va ularni boshqa joyga sepib yuboramiz. Olovni suyuqligimiz juda tiniq bo’lguncha balandlatib boramiz. Keyin toza, tiniq suyuqlikni boshqa bankaga solamiz, bunda hech qanday cho’kindi yoki qo’shimcha narsalar aralashmasligi kerak. Bu bankani undagi moddalar koagulyatsiya jarayonini boshlaguncha past olovda isitamiz. Keyin uni olovdan olamiz va yaxshilab maydalaymiz. Porox tayyor bo’ldi”.