I qism. Fotometriya asoslari

1.3. Yorug‘lik manbalarining yorug‘lik tavsiflarini o‘lchash usullari
 
1.3.1. Taqqoslash tamoyili asosida ishlaydigan, bevosita 
o‘lchaydigan fotometrlarlarning prinsipial sxemasi 
Yoritish bo‘yicha muhandisga kerak bo‘ladigan chiroq yoki 
yoritish tarmog‘ining tavsiflaridan bittasi bu undan nurlanayotgan 
yorug‘likning to‘liq miqdori hisoblanadi. Faqat bu kattalikni o‘lchab, 
yoritish qurilmalarning nisbiy samaradorligini aniqlash mumkin. To‘liq 
yorug‘lik oqimini o‘lchashning bir biridan ancha farq qiladigan ikkita 
usuli mavjud: goniometrik usul va «integrallovchi sfera» («Ulbrixt 
sferasi») usuli.
Goniometr - bu ixtiyoriy istalgan yo‘nalishda chiroq hosil 
qilayotgan yoritilganlikni o‘lchash imkoniyatini beradigan moslamadir. 
Chiroq yo harakatsiz, yoki yorug‘ligining taqsimlanishi o‘zgarmasligi 
uchun vertikal o‘q atrofida aylanadi.
Shu sababli fotometr (odatda fotoelektrik) chayqaladigan uzun 
tutqichning oxiriga mahkamlanadi, yoki harakatlanadigan ko‘zgulardan 
foydalaniladi. 
Chiroqdan fotometrgacha bo‘lgan masofa katta 
tuzatmalarga yo‘l qo‘ymaslik uchun chiroqning maksimal o‘lchamidan 
o‘n barobar kattaroq qilib tanlab olinadi; shu sababli katta lyuminessent 
chiroqlar uchun goniometr katta joyni egallaydi. Ko‘p yo‘nalishlarda 
yoritilganlik o‘lchangandan so‘ng to‘liq yorug‘lik oqimi hisoblab 
topiladi. 
Integrallovchi sfera (1.16 – rasm) ichi xira oq bo‘yoq bilan 
bo‘yalgan g‘ovak shardan iborat. Sferaning ichida chiroq osib qo‘yiladi 
yoki oq-sarg‘ish rangli
shishali katta bo‘lmagan tuynuk (yoritilganligi o‘lchanadigan) 
tomonidan berkitib turadigan ekranli yoritish tarmog‘i bo‘ladi. Ichida
yana etalon chiroq (uning

---

61 
 
 
1.16 - rasm. INTEGRALLOVCHI SFERA, hamma yo‘nalishlar bo‘yicha chiroq
chiqarayotgan to‘liq yorug‘lik miqdorini o‘lchash uchun foydalaniladi. Navbati 
bilan ulanadigan ikkita chiroqning to‘liq yorug‘lik oqimini solishtirish uchun 
tuynuk tashqarisida fotometr joylashtirilgan.
 
yorug‘lik oqimi goniofotometr yordamida aniq o‘lchangan) ham osib 
qo‘yiladi. Bu chiroq birinchi chiroq va tuynuk tomonidan ekranlar bilan 
berkitiladi. Birinchi yoki ikkinchi chiroq yoqilganda tuynukning 
yoritilganligi uning to‘liq yorug‘lik oqimiga proporsional bo‘ladi 
(chiroqlarning o‘lchamlari yoki shakllari har xil bo‘lganda yoki 
nurlanayotgan yorug‘lik ranglari farq qilgan taqdirdagi tuzatmalar 
ahamiyatga ega bo‘lishligini hisobga olmaganda). 
Maxsus fotometrlar.
 
Ko‘rib chiqilgan asboblardan tashqari maxsus 
fotometrlar mavjud bo‘lib, ular yordamida sirtlarning ravshanliklari, har 
xil namunalarning o‘tkazish va qaytarish koeffitsientlari, yorug‘likni 
qaytaruvchi qaytargichlarning (yo‘l-rusumlovchi bo‘yoqlar, yo‘l 
belgilari) tavsiflari, ko‘chalarning yoritilganliklari va shu kabilar 
o‘lchanadi .
Asosiy fotometrik kattaliklar va birliklar. 
Yorug‘lik energiyasining 
oqimi lyumenlarda o‘lchanadi. Nur sochayotgan jismlarga mrojaat 
qilmasdan 1 lm yorug‘lik oqimini aniqlash mumkin emas va uzoq vaqt 
davomida yorug‘likning asosiy o‘lchovi «sham» edi. Sham yorug‘lik 
kuchi birligi hisoblanardi.
Xaqiqiy shamlar bir asrdan ko‘proq yorug‘likning o‘lchovi siftida 
foydalanilmayapti, chunki1862 yildan boshlab maxsus moyli chiroqlar, 
1877 yildan esa pentan yoqiladigan lampalar qo‘llanila boshlandi. 1899 
yilda yorug‘lik kuchining birligi sifatida «xalqaro sham» qabul qilindi, u 
tekshi- riladigan chulg‘omli elektr chiroqlari yordamida aks ettiriladi. 
1979 yilda undan bir muncha farq qiladigan xalqaro birlik, kandela (kd) 
qabul qilin-di. Kandela 540
⋅
10
12
Gs (L=555nm) chastota bilan 
monoxromatik nurlar chiqa-rayotgan, berilgan yo‘nalish bo‘yicha