I qism. Fotometriya asoslari

 
Yorug‘lik oqimi.
Insonda yorug‘lik tuyg‘usini vakuumda to‘lqin 
uzunliklari 380 nm dan 780 nm gacha oraliqda bo‘lgan elektromagnit 
nurlanishlar hosil qiladi. Bunda bu oraliqdagi har bir to‘lqin uzunligiga 
ma’lim bir rangni his etish mos keladi.
Har xil to‘lqin uzunlikli bir xil nurli oqimlar ko‘zning to‘r 
pardasidagi yorug‘likka sezgir nervlarning uchlarida bir xil bo‘lmagan 
qo‘zg‘otishni tug‘diradi va shu sababli na faqat rang bo‘yicha, balki 
uning intensivligi bo‘yicha ham yorug‘lik his-tuyg‘ularini paydo qiladi. 
Inson ko‘zining eng yuqori sezgirligi 555 nm (yashil rang) bo‘lgan 
to‘lqin uzunlikka to‘g‘ri keladi. To‘lqin uzunliklari 555 nm dan kichik 
yoki katta bo‘lgan bir xil nurli oqimlar nisbatan kuchsizroq yorug‘lik 
his-tuyg‘usini hosil qiladi. Bu farqni miqdoriy jihatdan baholash uchun 
quyidagicha ish qilinadi. 
Bir xil quvvatli (masalan, 1 Vt), har xil rangli monoxromatik nurla-
nishlarning manbalari olinadi va navbati bilan bir xil sharoitda to‘lqin 
uzunligi 555 nm bo‘lgan, quvvatini boshqarish mumkin bo‘lgan
nurlanish manbasi bilan solishtiriladi. Shunda har bir monoxromatik 
manba uchun to‘lqin uzunligi λ = 555 nm bo‘lgan etalon manbasining 
shunday quvvatini tanlash mumkin bo‘ladiki, bunda bu manbalar 
tomonidan hosil qilinadigan yorug‘lik his-tuyg‘ulari intensivliklari 
bo‘yicha bir xil bo‘lsin. Bu manbalarni solishtirish uchun, masalan, ular 
bilan bitta matnning qo‘shni qismlarini bir xil aniqlikda (o‘qish 
qulayligi) yoritishga erishish kerak. Bunday tajribalar natijasida 
topilgan to‘lqin uzunligi λ = 555 nm bo‘lgan etalon manbaning 
quvvatini u bilan solishtirilayotgan monoxroma-tik manbaning 
quvvatiga nisbatini 
nisbiy ko‘rinishlik koeffitsienti 
deb ataymiz. Ma’lum 
bo‘lishicha, masalan, quvvati 1 Vt bo‘lgan to‘qsariq nurlar oqimi (λ = 

---

64 
610 nm) quvvati 0,5 Vt bo‘lgan yashil nurlar oqimi (555 nm) hosil 
qilgan intensive-likdagi his-tuyg‘ularni hosil qilar ekan. Demak, to‘lqin 
uzunligi λ = 610 nm bo‘lgan nurlarning nisbiy ko‘rinishlik koeffitsiyenti 
K = 0,5 ga teng bo‘ladi. 1.18 – rasmda mana shunday tajribalar 
yordamida hosil qilingan nisbiy ko‘rinishlik koeffitsientining vakuumda 
to‘lqin uzunlikka bog‘liqligi keltirilgan. (O‘z-o‘zidan tushunarliki λ = 
555 nm uchun K = 1.) Bu grafik 
nisbiy ko‘rinishlik egri chizig‘i 
yoki 
ko‘zning spektral sezgirlik egri chizig‘i
deb ataladi.
Tunda ko‘zning spektral sezgirlik egri chizig‘i chap tomonga, ya’ni 
qisqa uzunlikli to‘lqinlar tomonga siljishligini qayd qilib o‘tamiz. 
Yuqorida bayon qilinganlardan shu narsa kelib chiqadiki,
insonlarda
yorug‘lik 
his-tuyg‘ularini 
hosil qiladigan nurli
oqimni vattlarda
ifodalash o‘ta noqulaylik 
tug‘dirar ekan. Shu sababli 
nurlanishning ko‘zga ta’sirini 
baholash uchun 
F yorug‘lik 
oqimi
dan foydalaniladi.
Yorug‘lik oqimi deb 
ko‘zda 
his-tuyg‘uni 
uyg‘otadigan va yorug‘lik 
his-tuyg‘usi 
bo‘yicha 
baholanadigan 
nurlanish 
oqimining qismiga aytiladi.
Yana shuni aytish kerakki, yorug‘lik his-tuyg‘usini uyg‘otadigan 
elektromagnit nurlanishining qismi ham ko‘pincha 
yorug‘lik nurlanishi 
deb ataladi. Bu ham miqdoriy jihatdan yorug‘lik oqimi F bilan 
ifodalanadi.