I qism. Fotometriya asoslari

 
2.4.4. Teng tobelik va masshtab 
O‘zaro (Teng) tobelik.
 
Notenglik munosabatlari prinsipi, ya’ni 
yorug‘lik nyuanslari va kontrastlari yaxlit birlik tizimida shaklni 
ahamiyatlik darajasi bo‘yicha elementlarga ajratish imkoniyatini beradi. 
Spektaklning kompozitsion tashkil qilingan fazosi deyilganda teng 
bo‘ysinadigan elementlar tizimi sifatida tushiniladi. Bularda bosh va 
teng bo‘ysinuvchi elementlar o‘zaro ta’sirlashib bir biriini kuchaytirib 
butun yaxlitlikni hosil qiladi. Yaxlitlik, qachon yorug‘lik 
kompozitsiyasining elementlari teng qimmatli bo‘lsa hamda qachon 
hossalar va sifatlar holatlarining notenglik munosabatlari paydo bo‘lsa, 
hosil bo‘ladi. Mana shunday munosabatlar yorug‘lik kompozitsiyasining 
elementlarini o‘zaro tobelikka olib keladi. 

---

118 
Masshtab
bu bitta ma’nosi bo‘yicha o‘lchov, mezon, biror 
narsaning nisbiy kattaligi sifatida tushiniladi. Masshtablik deganda biror 
bir hodisalar, boshqa xodisalar bilan shakllar va atrof muhit shakllari 
orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Masshtab sezgisi – dunyoni alohida 
hodisalar majmuasi sifatida real qabul qilish natijasidir. Badiiy ifodalash 
mulohazalariga amal qilib, masshtabdan yorug‘lik kompozitsiyasi 
vositasi sifatida erkin foydalanish kerak bo‘ladi. 
Yorug‘likning sifati va miqdori (ravshanlik, intensivlik) rejisser 
va yorug‘lik ustasining sahna hodisalari va voqealarining masshtabligi 
to‘g‘risidagi tasavvurlariga mos bo‘lishi kerak. Masalan, qorong‘i 
sahnada kichik yorug‘lik doirasidagi qaxramon cheksiz olamda 
insonning yakkaligini, g‘aribligini ifodalashi mumkin. Yorug‘lik har xil 
kattaliklarni solishtirish vositasi sifatida ham hizmat qiladi. U sahna 
maydonini ko‘z bilan bo‘lish imkoniyatini beradi. Shakl qancha katta 
qismlarga ajratilgan bo‘lsa, masshtab ham katta bo‘ladi. Spektakl 
ketayotgan jarayonda masshtablikni o‘zgartirish mumkin, masalan, agar 
qahramonning hayot to‘g‘risidagi qarashlari o‘zgarganligini ko‘rsatish 
kerak bo‘lsa, unda yer balandlikdan ko‘rsatiladi. Mana shunday hamma 
holatlarda yorug‘lik buyumlarning tashqi ko‘rinishini va ularning nisbiy 
o‘lchamlarini ko‘z orqali qabul qilishni o‘zgartirishga yordam beradi.
O‘lchamlarni idrok qilish ko‘p sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi. 
Yorug‘lik ustasi ko‘zning aldanishi mavjudligini bilishi shart. Oq va och 
rangli buyumlar, ularga o‘lchamlari teng bo‘lgan qoraroq buyumlarga 
qaraganda kattaroq ko‘rinadi. Buyum cheklangan fonda yoki kichik 
shaklli buyumlar orasida joylashgan bo‘lsa, katta maydonda yoki yirik 
buyumlar orasida joylashganiga qaraganda kattaga o‘xshab ko‘rinadi. 
Oddiy ko‘zning aldanishiga misol – vertikal chiziqlar uzunligining 
bo‘rttirilishi va gorizontal chiziqlarning bir oz kam bo‘lib ko‘rinishidir. 
Mos ravishda, ajratilmagan yoki gorizontal bo‘yicha ajratilgan shaklga 
qaraganda vertikal bo‘yicha qismlarga ajratilgan shakl ham balandga 
o‘xshab ko‘rinadi. 
Ritm
– bu ma’lum sxema bo‘yicha ba’zi bir, shular qatorida 
ko‘rishga oid, elementlarning takrorlanishidir. Ritm tovushlar, harakatlar 
va shunga o‘xshashlarning bir xilda almashishiga asoslangan asarning 
(musiqaviy, she’riy) ichki tuzilishini yaratadi. Ritm yorug‘lik 
kompozitsiyasini yaratish vositalarining bittasi sifatida tuyg‘ularning 
almashishiga imkoniyat tug‘diradi, harakat sur’atini beradi. Yorug‘lik 
hajmlari, sirtlari, qirralari va shunga o‘xshashlarning qonuniy 
almashinuvi hamda shakl elementlari tavsiflari o‘zgarishini tartibga 

---

119 
keltirilishining hammasi yorug‘lik kompozitsiyasining o‘ziga xos 
xususiyatlari sifatida foydalaniladi. Ritm, shular qatorida yorug‘lik ritmi 
ham bir tekis, kamayuvchi yoki o‘sib boruvchi bo‘lishi mumkin. Eng 
oddiy ritm – bu bitta va bir xil shakllarning o‘zgarmas chastota bilan 
tarorlanishidir. Yorug‘lik kompozitsiyasida ritm deganda yorug‘lik va 
qorong‘iliklarning yoki har xil tusli yorug‘likning bir xil maromda 
almashinuvi tushiniladi.
Dinamik ritm hamma elementlar va ular orasidagi intervallarni 
sekin asta kamaytirishni mo‘ljallaydi. Bu yorug‘lik kompozitsiyasida, 
masalan, yorug‘lik effektlari vaqtlarini sekin asta qisqartirish bo‘lishi 
mumkin. Perspektivli qisqartirish, rassomlikda huddi shunday 
taassurotga erishishga o‘xshatilib, ketma-ketli tasvirlarni kamaytirish 
yo‘li bilan amalga oshiriladi. Sekinlashadigan yorug‘lik ritmi 
qahramonning sekin asta g‘oyib bo‘lishi, kuch quvvatdan qolishi, hatto 
o‘limini ham ifodalashi mumkin. U zo‘riqqanlikni olib tashlash uchun 
ham qo‘llaniladi. Ritmik tizimlarning ma’noli imkoniyatlari o‘z 
chegarasiga ega Yorug‘lik kompozitsiyasini faqat bitta elementni 
takrorlash bilan yaratish mumkin emas, chunki bu zeriktiradigan 
monotonlikni keltirib chiqaradi. Kompozitsiya yakunlangan bo‘lishi 
uchun unda foydalaniladigan metrik qatorlar tugallanishi kerak, aks 
holda ular butunning tasodifiy bo‘laklari bo‘lib ko‘rinadi.
Yorug‘lik ritmik qatorlarining tugallanishi uchun har xil usullardan 
foydalaniladi, masalan, yakunlovchi elementni rang, ravshanlik orqali 
ajratish. Yorug‘lik ritmi ko‘rish orqali qabul qilinadi. Yorug‘likli 
ritmlashtirish uchun shaklning hamma belgilaridan eng ahamiyatlisi 
elementning o‘lchami hisoblanadi, keyin esa – interval, rang, yorug‘lik. 
Ritmik qatorlar katta elementlardan kichik elementlar, to‘q rangdan 
ochroq rang, kichik intervallardan katta interval yo‘nalishi tomon 
tizilishi mumkin. Ritm tushunchasi bilan modul va simmetriya 
tushunchalari bog‘langan. 
Modul
bu shartli ravishda bir deb qabul qilinadigan kattalik bo‘lib, 
biror bir badiiy shaklning hamma o‘lchovlarida butun marta 
takrorlanadi. Modullar, masalan, unifikatsiyalangan elementlardan 
konstruksiyalangan har xil asbob-uskunalarning dizaynida keng 
qo‘llaniladi.