I qism. Fotometriya asoslari

 
2.4. Yorug‘lik kompozitsiyasi 
2.4.1. Yorug‘lik kompozitsiyasi tushunchasi 
Yoritishda ko‘pgina tushunchalar hamda qonuniyatlar mavjud 
bo‘lib, bularga doimo amal qilish kerak. Yoritishda kompozitsiya ham 
kino, teatr yoki televidenie tasvirlaridagi hamma ob’ektlar o‘rtasidagi 
qandaydir aloqa, bog‘lanish, taqqoslashni anglatadi, Umuman 
kompozitsiya deganda badiiy asarning strukturasi hamda uning 
qismlarining joylashishi va o‘zaro bog‘lanishi tushiniladi. Shunday qilib, 
bu atama ham ijod jarayonida, ham uning natijasi uchun, ham ijodkor 
foydalanayotgan qoidalar to‘plami uchun qo‘llaniladi.
Yorug‘lik kompozitsiyasi deganda kino kadrida yoki teatr 
sahnasida yuz berayotgan qandaydir hodisa yoki harakatlarni butunlay, 
ifodali va o‘zaro mos badiiy-yorug‘likli bezaklashtirishni tashkil 
qilishga yoki qurishga hiz-mat qiladigan qoidalar, qonuniyatlar va 
usullar tizimi, hamda uning alohi-da qismlarning o‘zaro aloqasi 
tushiniladi. Kompozitsiyaning asosiy vazifasi – doimo alohida 
qismlardan tashkil topgan asardan hosil bo‘ladigan taasurotlarning 
yaxlitligiga erishishdir. Shu sababli yorug‘lik kompozitsiyasi ob’ektni 
tahlil qilishdan, uning asosiy elementlarini, tarkibiy qismlarini, ularning 
o‘ziga hos hususiyatlarini, o‘xshashlik va farqlik to-monlarini 
aniqlashdan boshlanadi, Ob’ektning ichki bog‘lanishlari mana shunday 
aniqlanadi, ba’zan esa yaratiladi. Yorug‘lik ustasi ijodga kirishayot-
ganda o‘zining oliy niyatda o‘ylab mo‘ljallab qo‘ygan ishini tarkibiy 

---

115 
qismlarga ularni moddiylashtirish va qaytadan moddiy obrazga birlash-
tirish uchun – buni biz san’at asari deb ataymiz - majburiy ajratadi. Mut-
laqo ravshanki, bir xillik doimo tengsizlikka, tafovutga va tengsiz qism-
larni moslashtirishga asoslangan. Bu kompozitsiyaning yetakchi 
ibtidosidir. Proporsiyalar – bu bir butun narsa qismlarining o‘zaro 
nisbatidir.
Har bir kompozitsiya – ko‘pgina fragmentlardan tashkil topgan 
o‘ziga xos mozaikali tasvirdir. Mozaika elementi mustaqil ma’noga ega 
emas, lekin bu mustaqil fragmentlarning soni, ko‘rinishi va o‘zaro 
bog‘lanishlariga butun (yaxlit) narsa bog‘liq bo‘ladi. Xuddi shunday 
yorug‘lik kompozitsiyasida ham qismlar mustaqil ma’noga ega emas, 
ular o‘z holicha tugallangan asar hisoblanmaydi va bir butun narsa 
uchun mavjud bo‘lib, uning mantiqiga bo‘ysinadi. Har qanday yorug‘lik 
kompozitsiyasi ma’nodor bo‘lishi shart, chunki bu asosda 
tomoshabinning taasuroti shakllanadi. Go‘zallik va ma’nodorlik – 
yorug‘lik bo‘yicha yorug‘lik ustasining va operatorning san’atini 
oziqlantiruvchi ikkita manbadir. Ularning tajribasi faqat tasvirni emas, 
balki san’at asarini o‘z ko‘zi bilan ko‘rish imkoniyatini beradi.