I qism. Fotometriya asoslari

2.3.6. Ekspozitsiyani aniqlash texnikasi 
Umumiy 
texnikaviy 
taraqqiyot 
keyingi 
yillarda 
xorijda 
ekspozitsiyani aniqlash va boshqarishning bir qator yarim avtomatik va 
avtomatik usullar yaratilishiga olib keldi. Bunda asosiy rolni 
fotorezistorlardan foydalanish hal qildi. Fotorezistorlar o‘ta yuqori 
sezgirlikka ega bo‘lgan yorug‘lik priyomniklarni (qabul qilgichlarni) 
yaratish imkoniyatini berdi va ulardan tasvirga olish ob’ektivini 
avtomatik diafragmalash yordami bilan ekspozitsiya kattaligini 
boshqaradigan har xil kinematik qurilmalarda foydalanildi. 
Yorug‘lik priyomniklaridan ob’ektiv diafragmasiga ta’sir 
ko‘rsatish uchun foydalanish tamoyili ancha oldin adabiyotlarda bayon 
qilinganligiga qaramasdan, yorug‘likka yetarlicha mukammal yuqori 
sezgirlikka va ishonchli ishlaydigan eksponometrik qurilmalar tasvirga 
olish kameralarda faqat keyingi yillarda paydo bo‘la boshladi. 
Bularning ichida kadr markazida joylashgan syujetli-muhim 
detalining ravshanligi bo‘yicha umumkadr ekspozitsiyasini aniqlash 
usuli eng katta qiziqish uyg‘otdi. O‘zgaruvchan fokus masofali ob’ektiv 
maksimal surilganda fotorezistorga kadrning markaziy qismidagi 
(masalan, aktyor yuzi) tasvirni uzatadi. Bunda yorqin osmon va boshqa 
ravshanroq yoritilgan detallarning yuzalari uzatilmaydi, chunki ular 
ekspozitsiyani aniqlash uchun ob’ektning integral ravshanligini 
o‘lchashda har doim ko‘p miqdorda xatoliklar beradi.

---

113 
Fotorezistorga tasvir kinokameraning ko‘zguli obtyuratori 
vositasida uzatiladi va u nurlarni bir tomonida fotorezistor, ikkinchi 
tomonida kameraning viziri joylashgan yorug‘lik ajratuvchi kubikka
yo‘naltiradi. Fotorezistor orqali boshqariladigan tok miniatyur 
akkumlyatordan yo galvanometrga (uning ko‘rsatuvi bo‘yicha 
ekspozitsiya kalkulyatsiyasi oddiy usulda – yarim avtomatik holda 
ishlab chiqiladi), yoki tasvirga olinayotgan kadrning markaziy qismi 
ravshanligiga mos holda ob’ektivning ishchi tirqishini avtomatik 
o‘zgartirish uchun diafragmaning elektryuritmasiga beriladi. 
Boshqa konstruksiya variantlarida ta’siri ingichka yo‘nalishli 
yuqori sezgirli yarkomer kameraning tasvirga olish ob’ektivining yoniga 
o‘rnatiladi va shu vazifalarni avtonom bajaradi.
Bu yangi tizimlarning hammasi yuqori ravshanlikli detallaridan 
tashqari tasvirga olish obyektining tanlangan detalining ravshanligi 
bo‘yicha umumkadr ekspozitsiyasini aniqlashning umumiy prinsipi 
asosida birlashgan. Agar ob’ektning tanlangan detalining qaytarish 
koeffitsienti ozmi yoki ko‘pma doimiy bo‘lsa, unda bu ravshanlik usuli 
o‘zining natijalari bo‘yicha yoritilganlik usuliga teng kuchli bo‘ladi. 
Eksponometriyaning 
yangi 
yaxshilangan 
ishlab 
chiqilgan 
usullarida yorug‘likni yuqori aniqlikda operatorlik o‘lchashning 
soddaligi va qulayligini birgalikda qo‘shib olib borishga urinishlar 
hamda negativ plenkaning tavsifli egri chizig‘ining ishchi qismidan 
ko‘proq to‘g‘ri foydalanish hisobiga mahalliy ekspozitsiyani oddiyroq 
kalkulyatsiyalash diqqatga sazovordir.
Bu jihatdan kinooperator D.N.Vakulyuk tomonidan taklif qilingan 
eksponometrik hisoblash usuli qiziqarlidir. Bu usul u tomondan ishlab 
chiqilgan original operator svetomerini («OS – 60 m») qo‘llash bilan 
bog‘liqdir. Bunda operatorning yorug‘lik bilan ishlashi ancha 
osonlashadi va shu bilan birga pozitiv kinotasvirlarda kutilgan tusga 
hisoblangan tasvirga olish ob’ektining mahalliy ravshanligini aniq 
belgilaydi. 
Bunga eksponometrning shkalasini bevosita tusning nisbiy 
kattaliklarida graduirovkalash yordam beradi. Bular negativ va pozitiv 
plenkalarni berilgan rejimlarda ishlov berishda hosil qilinadi. 
Eksponometr shkalasini raqamlashda fakturalarning real qaytarish 
koeffitsientlari qatori chegarasidagi sonlar olinadi. Bu esa tasvirga 
olinayotgan ob’ektlarning ravshanliklarida va bir vaqtda pozitivning 
tuslarida orientir olishni ancha osonlashtiradi.

---

114 
Shunday qilib, bu uchul kinooperator-rassomni negativ tasvirlarda 
optik zichliklar bo‘yicha yorug‘likni o‘rnatishni nazorot qilish 
zaruriyatidan ozod qiladi (buni, masalan Mosfilm – NIKFI kalkulyatori 
talab qiladi) va bevosita bo‘lg‘usi pozitivning tuslarida kadrning tusga 
oid kompozitsiyasini anglab olish imkoniyatini beradi. 
Vakulyuk eksponometri selenli fotoelementdan foydalanilganiga 
qaramasdan unda kompakt tranzistorli kuchaytirgich qo‘llanilganligi 
tufayli yuqori sezgirilikka egaligi bilan farqlanadi.
Xorijda ishlab chiqilgan, fotorezistorlarda qurilgan yarkomerlar 
orasida qamrov burchagi 1
o
bo‘lgan «Minolta» (Yaponiya) spotmetrini 
qayd qilish mumkin. Bunda ekspozitsiya bilvosita vizirda bir vaqtning 
o‘zida tasvirga olish ob’ekti bilan kuzatiladigan kalkulyatorning 
avtomatik ravishda aylanadigan doiraviy shkalasida aniqlanadi. Xususan 
bu yarkomer amerikalik astronavtlar tomonidan Oyga uchganlarida 
qo‘llanilgan.