I qism. Fotometriya asoslari

4.3. Ranglarning hosil bo‘lishi 
 
Umumiy mulohazalar. 
Ravshanlik va rangdorliklarning xosil 
bo‘lish qonunlarini bilish
 
operatorga tasvir ob’ektlarining rangli 
tavsiflarini boshqarishda o‘zining texnik vositalarini ishonch bilan 
qo‘llashda, xatti-harakatlarining natijalarini oldindan ko‘ra bilishda 
hamda yorug‘lik va rang bilan ishlashda hammasidan ko‘ra oqilona 
amaliy yechimlar topishda yordam beradi.
4.3.1. Ranglarni aralashtirishning ikki usuli 
Spektral monoxromatik ranglardan tashqari tabiatdagi hamma 
mavjud ranglar aralashgan holda bo‘ladi, ya’ni har xil rangli spektral 
nurlarning aralashmasidan tashkil topadi.
Yorug‘likning har qaysi spektral tarkibi ikkita usul bilan 
o‘zgartirilishi mumkin: yo unga yangi nurlarni qo‘shish bilan, yoki 
undan nurlarning bir qismini olib tashlash bilan. Ikkala holda ham 
nurlarning yangi tarkibi yangi rangni xosil qiladi.
Nurlar qo‘shilib ranglarni hosil qilishning birinchi usuli, 
qo‘shiluvchi yoki ADDITIV deb nomlanadi, nurlar ayrib tashlanadigan 
ikkinchi usul ayriluvchi yoki SUBTRAKTIV deb nomlanadi 
Kinoteleoperatorning amaliyotida ranglarni xosil qilishning ikkita 
holati ham uchrab turishi sababli, u yoki bu usul bo‘ysinadigan 
qonunlarni bilish talab qilinadi. 
4.3.2. Ranglarni additiv aralashtirishning uchta qonuni 

---

243 
 
Birinchi qonun.
Har qanday xromatik rangga qo‘shilganda 
axromatik rang hosil bo‘ladigan boshqa xromatik rangni doimo tanlab 
olish mumkin. 
Qo‘shilish natijasida axromatik rang beradigan, ya’ni biri birini 
axromatik bo‘lguncha qo‘shiladigan ikkita xromatik ranglar o‘zaro-
qo‘shiluvchi ranglar deb ataladi. O‘zaro-qo‘shiluvchi ranglar rang 
doirasida diametr uchlarida yotadi. O‘zaro-qo‘shiluvchi ranglarga 
misollar: qizil va havorang, yashil va qirmizi, sariq va qo‘kimtir-
binafsha, to‘q sariq va ko‘k (4.8 – rasm).
Ikkinchi qonun.
Qo‘shimcha bo‘lmagan ikkita xromatik ranglar 
qo‘shilganda rangli doirada kichik yoyda ular orasida yotgan yangi 
xromatik rang hosil bo‘ldi. Misollar: qizil + yashil = sariq, qizil + sariq = 
to‘q sariq, ko‘kimtir-binafsha + yashil = havorang, qizil + ko‘kimtir-
binafsha = qirmizi (to‘q qizil).
Ikkinchi qonundan zarur amaliy xulosa kelib chiqadi: additiv usul 
bilan ixtiyoriy berilgan rangni hosil qilish uchun boshlang‘ich sifatida 
uchta rang – qizil, yashil va ko‘kimtir-binafsha ranglarni olishning o‘zi 
yetarli bo‘ladi. Bunday xususiyatlari uchun bu uchta rang ASOSIY 
ranglar deb ataladi. Bularning har biri spektral tarkibi bo‘yicha taxminan 
spektrning 1/3 qismi nurlari bilan xosil qilingan. Bir xil miqdorda 
olingan asosiy ranglar axromatik rangni beradi. 
Uchinchi qonun.
Additiv aralashtirishning natijasi faqat 
aralashtirilayotgan ranglarning rangiga bog‘liq bo‘ladi, ranglarning 
spektral tarkibiga esa bog‘liq bo‘lmaydi.
Masalan, oq rangni monxromatik nurlar ko‘rinishida olingan sariq 
va ko‘kimtir-binafsha ranglarni aralashtirib ham xosil qilish mumkin 
yoki shu ranglarning yorug‘lik dastalari ko‘rinishida, biroq murakkab 
spektral tarkibli bo‘lgan holda ham xosil qilish mumkin.
Uchinchi qonun tufayli ranglarni qo‘shib xosil qilish amaliyoti 
ancha soddalashadi, chunki aralashtirish uchun bir xil rang tavsiflariga 
ega, yetarlicha ko‘p bo‘lgan bir qator o‘zaro almashinadigan har xil 
spektral tarkibli ranglardan foydalanish mumkin bo‘ladi 

---

244 
4.8 – rasm. Rangli doira (ranglarni additiv aralashtirish qonunlariga doir)