II.2 Milliy hisoblar tizimida statistik guruhlash mazmuni
Milliy hisoblar tizimida statistic guruhlash zaruriyati quyidagi sabablardan kelib chiqadi. Guruhlash zaruriyati – mamlakat iqtisodiyotida ishlab chiqaruvchi birliklarning soni, tarkibi va faoliyati turlari xilma – xil bo’lib, tez o’zgarib turishi, buni natijasida mamlakatda kechayotgan iqtisodiy jarayonlar holatini bilish, tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish, ularning qanchalik darajada mamlakatning iste’mol talablarini qondirayotganligini bilish muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, institutsional birliklarni faoliyati bir-biriga o’xshash bo’lsa, ikkinchidan, oldilariga qo’ygan maqsadlari, vazifalari va ularni amalga oshirishlariga qarab ham bir-birlariga o’xshaydilar. Shu sababli iqtisodiyotni o’rganishda institutsional birliklarni tarmoqlar va sektorlarga guruhlash orqali, iqtisodiy jarayonlarni ixcham va sodda holda ifodalab o’rganish zaruriyatni kasb etadi. Milliy hisoblar tizimida statistik guruhlashning ikkilamchi guruhlashi asosiy guruhlashlardan biri hisoblanadi. Ikkilamchi guruhlash. Guruhlashning xususiy turi ikkilamchi guruhlash hisoblanadi. Ikkilamchi guruhlash deb oldingi tuzilgan guruhlar asosida yangi guruhlar tuzish operatsiyasiga aytiladi. Agarda birlamchi guruhlashda statistik kuzatishning boshlang‘ich ma’lumotlari asosida guruhlar tuzilsa, ikkilamchi guruhlash dastlabki guruhlash oraliqlarini yiriklashtirish va oraliqlaming nisbatiga asoslanib yangi guruhlarni hosil qilish usullarida amalga oshiriladi. Faraz qilaylik, Chilonzor tumanida 100 ta do‘kon bor. Ular inkassatsiya qilish summalari bo'yicha 10 guruhga ajratilgan: 100 ming so'mgacha; 100-200; 200-300; 300-400; 400-500; 500-600; 600-700; 700-800; 800-900; 900 va undan yuqori. Bu intervallar oralig‘ini ikki baravarga yiriklashtirib quyidagi guruhlarni hosil qilish mumkin: 200 ming so‘mgacha; 200-400; 400-600; 600-800; 800 va undan yuqori. Ikkilamchi guruhlashning boshqa usullari ham qollanilishi mumkin. Bu qo‘yilgan maqsad va vazifaga bog‘liq. Milliy hisoblar tizimida ushbu usuldat soha va tarmoqlarni, faoliyat turlarini, turli xil sohalarga tegishli schotlarni aniqlash va tahlil qilishda foydalaniladi. Milliy hisoblar tizimida qo’llaniladigan yana bir asosiy guruhlash usullarida yana biri bu ko’p o’lchamli guruhlash ( klaster – tizimi ) hisoblanadi. . Keyingi paytlarda guruhlash bir vaqtning o‘zida bir necha belgi orqali amalga oshirilmoqda. Buning o‘zi guruhlash metodini ko‘p o‘lchamli tahlilga aylanib borishidan darak beradi. Ma’lumki, ko‘p o‘lchamli guruhlashda yoki klaster - tahlilda kuzatish obyektlarini xohlangan belgilar soni bo‘yicha bir jinsli guruhlarga birlashtirish mumkin. Shunisi qiziqki, kuzatilayotgan obyekt sifatida iqtisodiy birliklar-korxonalar yoki belgilarning o‘zi qatnashishi mumkin. Klaster-tahlil algoritmlari ikki asos bo‘ladigan paytni hisobga olgan holda ishlab chi qiladi: 1. Bir turlilikni, yoki “o‘xshamas” obyektlami ifodalovchi belgilarning geometrik maydonda juda ko‘p nuqtalarni tiqis to‘plamini ko‘rsatib berish sharoitlarini. 2. Geometrik maydonda ikki turli obyektlar bir-biridan bir muncha uzoqlikda joylashgan va ular orasidagi masofa qancha uzoqlashsa, ular shuncha o‘xshamas va qancha yaqinlashsa, ulaming o‘xshashligi shunga ortadi; nollik variant hamma vaqt qandaydir bir obyektdan o‘zigacha, bu erda to‘liq o‘xshashlik. Aniq algoritmni tanlashga qaramasdan, klaster-tahlil quyidagi qadamlarni birin-ketinlik bilan bajarish sharoitida amalga oshiriladi: a) _ boshlang‘ich ma’lumotlami n-m o‘lchamdagi matritsalarini tuzish, bu yerda n - kuzatish obyektlari soni; m - guruhlashtiruvchi belgilar soni; b) boshlang‘ich ma’lumotlar matritsalaridan normalashtirilgan m a’lumotlar matritsalariga o'tish (Z). Bu masalaning yechilishi bilan o ‘z 49 tabiati bo‘yicha turli boigan belgilar bitta asosga keltiriladi. o‘tish har bir qiymatni qayta hisoblash 󠅷 va quyidagi variantlar orqali amalga oshadi.
