I қисм. Машинасозлик технологияси асослари I боб. Машиналарни ишлаб чиқариш

Технологик тизимнинг бикирлиги i деб, ушбу тизимнинг деформацияловчи кучларнинг таъсирига қаршилик кўрсата олиш қобилиятига айтилади.
Агар дастгоҳлар элементларнинг бикирлиги жуда катта бўлиб ва ишлов берилаётган заготовканинг бикирлиги кичик бўлса (узун ва диаметри кичик бўлган валга катта дастгоҳда ишлов бериш), унда У_ол.б ва У_ор.б қайтишлар кичик, Ў_хом- катта бўлади. Бунинг натижасида заготовканинг шакли бочкасимон бўлади. Аксинча, эгилувчанлиги кам бўлган йўғон ва катта заготовкага бикирлиги кам бўлган дастгоҳда ишлов берилса (У_ол.б ва У_ор.б катта), заготовканинг шакли корсетсимон (заготовканинг ўрта диаметри кичик) бўлади.
Технологик тизимнинг эластик қайтиши билан боғлиқ бўлган ишлов беришнинг хатоликларини ҳисоблашда ушбу тизимнинг бикирлиги сон қийматда ифодаланиши керак.
Технологик тизимнинг бикирлиги j, кН/м (кгс/мм) деб, кесиш кучининг нормал ташкил этувчиси Р_у кН (кгс) нинг кесувчи асбобнинг кесувчи тиғининг ишлов берилаётган заготовканинг сиртига нисбатан силжишлари йиғиндисининг у (мм) нисбатига айтилади:
(3.2)
Бизга маълумки,
Тизимнинг бикирлигини қуйидаги формула билан аниқлаш мумкин:

бу ерда _у - нормал кучнинг ошиши;
у - силжишларнинг йиғиндиси.
Айрим ҳолларда бикирликни ҳисоблашда мойиллик деган тушунчадан фойдаланиш қулайлироқ бўлиши ҳам мумкин. Мойиллик қиймат жиҳатдан бикирликнинг тескарисидир.
Технологик тизимнинг мойиллиги  деб, ушбу тизимнинг ташқи кучлар таъсири остида эластик шакл ўзгартира олиш қобилиятига айтилади.
Мойиллик  мН (мкмкгс) қиймат жиҳатдан кескичнинг тиғини заготовканинг сиртига нисбатан перпендикуляр силжиши у ни таъсир этувчи куч Р_у га бўлиш билан аниқланади:
(3.3)
шу билан бирга:
(3.4)
Тизимнинг умумий мойиллиги:
(3.5)
Тизимнинг умумий бикирлиги:
(3.6)
Кескич ишлов берилаётган заготовканинг ўртасига тўғри келган ҳолатда заготовкага марказларда ишлов беришда дастгоҳнинг бикирлигини қуйидагича аниқлаш мумкин:
(3.7)
Силлиқ вални марказларга ўрнатиб ишлов беришда унинг энг катта эгилиши қуйидаги формула билан аниқланади (иккита таянчда эркин ётган балканинг эгилиши):
(3.8)
ва кескич таъсир этаётган олдинги бабкадан Х масофадаги жойнинг эгилганлиги:
(3.9)
бу ерда L-заготовканинг узунлиги;
Е-эластиклик модули;
J-заготовка кесимининг инерция моменти (айлана вал учун J*0,05 Д⁴)
Кескич валнинг ўртасида жойлашганда валнинг бикирлиги :
(3.10)
ва кескич дастгоҳни олдинги бабкасидан Х масофада бўлса
(3.11)
Патронда консолли ўрнатилган силлиқ вал учун
(3.12)
ва
(3.13)
Дастгоҳларнинг бикирлигини текшириш учун охирги йилларда ўтказилган кўплаб тадқиқотлар натижасида турли туркумдаги дастгоҳлар ва уларнинг айрим узеллари учун бикирлик ва мойилликнинг ҳақиқий қийматлари аниқланган ва ушбу маълумотлар асосида барча керакли ҳисобларни юқори аниқликда бажариш мумкин.
Т

3.2-расм. Ишлов берилаётган заготовканинг ылчамларига эластик силжишнинг таъсири:
а ­ дастгощ ва заготовканинг эластик =ыз\алиши натижасида заготовка ы=ининг силжиши;
б ­ кескичнинг эгилиши ва силжиши натижасида заготовканинг марказидан кескич чы==исининг силжиши

изимнинг бикирлигини ва мойиллигини ишлов берилаётган заготовкалар ўлчамларининг аниқлигига ва шаклига таъсирини 3.2-расмда келтирилган ишлов бериш схемасини таҳлил қилиш натижасида аниқлаш мумкин.
Дастгоҳни созлашда қандайдир r_наз радиусда заготовкани йўниш учун кескични ўрнатилади. Лекин дастгоҳ узелларининг У_даст ва заготовканинг У_хом эластик силжишлари натижасида заготовканинг айланиш ўқи 0₁ ўз ҳолатидан 0₃ ҳолатга силжийди. Бунинг натижасида эса кескич қиррасининг чўққиси заготовканинг айланиш ўқигача бўлган ҳақиқий масофадан узоқлашади. Шу пайтнинг ўзида кескичнинг эгилиши ва эластик силжиши натижасида унинг чўққисидан заготовка айланиш марказигача бўлган масофа қўшимча равишда яна У_соз катталигига узоқлашади (3.2-расм, б).
Технологик тизимнинг эластик қайтиши заготовканинг ҳақиқий йўниш диаметрининг катталашишига олиб келади
(3.14)
ва шу билан бирга ҳақиқий кесиш чуқурлиги камаяди,
(3.15)
Ишлов берилаётган заготовка диаметрининг умумий ортиши технологик тизимнинг эластик қайтишининг иккиланганига тенг, яъни
(3.16)
Кесиш назариясидан маълумки
(3.17)
унда , (3.18)
Заготовкага ишлов бериш жараёнида ишлов берилаётган буюм ўлчамининг ортиши фақат асбобнинг ейилиши натижасидагина эмас, балки кесувчи асбобнинг ўтмаслашиши ва шу билан бирга кесиш кучининг Р_у ортиши ҳам сабаб бўлади.
Т
3.3-расм. 2Х13 маркали пылатни йынишда Р_y нинг кескичнинг ор=а сиртининг ейилиш майдонининг кенглигига Е_м бо\ли=лиги
екширишлар шуни кўрсатадики, кесувчи асбобнинг орқа сиртида ейилиш майдонининг ҳосил бўлиши Е_м муносабати билан Р_у кесиш кучи ейилиш майдонининг Е_м кенглигига пропорционал равишда _у катталикка (3.3-расм) ортади.
Кескичнинг орқа сиртидаги ейилиш майдонининг кенглигини 0,7-0,8 мм га катталашиши натижасида ташкил этувчи куч Р_у деярли икки маротаба ортади.
(3.19)
б
3.1-жадвал