I қисм. Машинасозлик технологияси асослари I боб. Машиналарни ишлаб чиқариш

Пропорционаллик коэффициентининг =ийматлари

у ерда К_е-пропорционаллик коэффиценти (3.1-жадвал).
Шу билан бирга кесувчи асбоб геометриясининг ўзгаришини инобатга олиш учун:
_у*_е__у_rЕ_м (3.20)
бу ерда _ ,_у,_r-тузатиш коэффицентлари.
_у ўсиши билан эластик қайтиш у ҳам ошиб ишлов бериш хатолиги кўпаяди.
Тузатиш коэффицентларининг кесувчи асбобнинг геометриясига боғлиқлиги 3.2-жадвалда келтирилган.
3.2-жадвал
Тузатиш коэффицентларининг қиймати

Параметр ва коэффицент	Сон қиймати
Пландаги бош бурчак, ^0 К	45 1,0	60 0,72	70 0,49	80 0,26	90 0,15
Олдинги бурчак, ^0 К	5 1,2	10 1,0	15 0,85	20 0,7	25 0,56
Кескич чўққисининг думалоқланиш радиуси r, мм Кr	0,5 0,95	0,75 0,98	1,0 1,0	1,25 1,03	1,5 1,08

Кесувчи асбобнинг ўтмаслашиши ва унинг орқа сиртида ейилиш майдонининг кенгайиши кесиш йўлининг узунлигига пропорционал бўлади, шу билан бирга кесиш кучи Р_у ва эластик қайтиш у заготовкадан заготовкага бир хил катталикка ортиб, ишлов беришнинг қўшимча ўзгарувчан систематик хатолигини содир қилади.

Ишлов берилаётган материал қаттиқлигининг ўзгариши кесиш кучининг нормал ташкил этувчиси Р_у ни ўзгартиради, пўлатга ишлов беришда Р_у материалнинг Бринель бўйича қаттиқлигига квадратик равишда боғланган. Шуни таъкидлаш муҳимки, ишлов берилаётган материал қаттиқлигининг ортиши билан кесиш кучининг нормал ташкил этувчиси _у нинг кўпайиши, асосан кесиш кучининг номинал қийматига ва ўз навбатида кесиш режимларига боғлиқ.
Масалан, йўниш жараёнида ишлов берилаётган материалнинг қаттиқлигини 30 НВ га ошиши кесиш кучининг нормал ташкил этувчиси _у нинг кўшимча ошишига ва суришнинг S(ммайл) таъсири қуйидагича:

S	y
0,06	19,6
0,12	68,5
0,20	88,0

Демак, ҳар хил катталикдаги заготовкага ишлов беришда кесиш кучининг ўзгаришини камайтириш (шу билан бирга технологик тизимнинг эластик қайтиш ўзгарувчанлигини камайтириш) ва ўз навбатида ишлов бериш хатолигини пасайтириш учун асбобларнинг тоза ишлов бериш жараёнидаги кесиб олаётган қиринди қатламини минимал бўлишини таъминлаш керак.
Ишлов берилаётган материал қаттиқлигининг ушбу материалнинг турли нуқталарида ҳар хил бўлиши амалда ишлов бериш аниқлигига жуда катта таъсир қилади. Ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, материал қаттиқлиги унинг турли нуқталарида ушбу материал қаттиқлигининг ўртача қийматидан 30- 40% фарқ қилади. Масалан, 2Х13 маркали пўлатдан совуқ ҳолатда тортилган чивиқнинг қаттиқлиги унинг кўндаланг кесими ва узунлиги бўйича 5-20 НВ қаттиқликка ўзгаради. Битта партиядаги чивиқ материали қаттиқлигининг ўзгариши, ҳатто 94 НВ гача боради (умумий қаттиқлик 116 НВ дан 210 НВ гача ўзгаради, яъни 80 фоизга ўзгаради).
Бир хилда эритиб, босим остида қуйилган алюминий қотишмасининг қаттиқлиги 42 НВ дан 67 НВ гача (59%) ўзгаради, ҳар хил эритиб олинган қотишмада эса қаттиқлик 42 НВ дан 77 НВ гача (83%) ўзгаради. АЛ2 қотишмасининг ҳатто битта қуймасидаги қаттиқлиги 67 НВ дан 77 НВ гача (15%) ўзгаради. Айрим заготовкаларнинг ҳар хил қаттиқлиги технологик тизимнинг мойиллиги туфайли ишлов берилаётган заготовкалар ўлчамларининг ёйилишига олиб келади, битта заготовка чегарасида қаттиқликнинг ўзгариши эса детал шаклининг геометрик хатоликларини содир қилади.
Созланган дастгоҳларда заготовкаларга ишлов беришда бошланғич заготовканинг шакл хатолиги кесиш чуқурлигини t ва ўсиш Д ни ўзгартиради (3.18-формула).
Д астлабки заготовканинг геометрик шакл хатоликлари (3.4-расм) ишлов берилган заготовканинг бир хилдаги шакл хатоликларини содир этади. Дастлабки заготовканинг хатолиги _{даст.хом} ишлов берилаётган сиртнинг айрим участкаларида кесиш чуқурлиги t ни ошишига сабаб бўлади ва кесиш кучининг нормал ташкил этувчисининг ортишига _у ва технологик тизимнинг қўшимча эластик қайтиши у*_у  j ўз навбатида диаметрнинг ортишига олиб келади. Ишлов берилган заготовканинг шакл хатолиги

Демак, дастлабки заготовканинг хатолиги ишлов берилган заготовкага бир хилдаги шаклда, лекин камайган миқдорда нусха бўлиб ўтади (дастлабки заготовканинг оваллилиги ишлов берилган деталнинг оваллилигини келтириб чиқаради, конусли ­ конусликни, уриш ­ уришни ва ҳоказо).
Асбобнинг ўтишлар сонининг ортиши билан ишлов беришнинг хатолиги сезиларли даражада камаяди ва шу билан бирга ишлов беришнинг аниқлиги ортади.
Дастлабки заготовканинг _{даст.хом} ва ишлов берилган заготовканинг _иш.хом бир хилдаги хатоликларининг ўзаро нисбатини аниқлаш  деб қабул қилинган
(3.21)
Аниқлашга () тескари катталик
, (3.22)
хатоликларни камайтириш коэффициенти дейилади.
Механик ишлов беришнинг унумдорлиги бевосита технологик тизимнинг бикирлигига боғлиқдир. Тизимнинг асосий бикирлик формуласи:
(3.23)
ёки (3.24)
Технологик тизимнинг эластик қайтиши сон жиҳатдан дастгоҳнинг созлашда белгиланган ўлчамдан ишлов берилаётган заготовканинг ўлчамининг қўшимча равишда ортишига тенг, яъни ушбу ўлчамнинг хатолигига тенг (валга ишлов беришда Д*2у), кўпайтма ишлов беришнинг унумдорлигини характерлайди. Демак, бундай технологик тизимнинг бикирлиги ишлов бериш аниқлиги билан унинг унумдорлиги ўртасидаги алоқани белгилайди деган хулоса келиб чиқади.
(3.23) ва (3.24) формулаларда мойиллик *1  j ишлов беришнинг унумдорлиги ва хатоликлари ўртасидаги пропорционаллик коэффициент сифатида қатнашади. Формулалардан кўриниб турибдики, ишлов беришнинг аниқлигини оширишнинг асосий йўлларидан бири технологик тизимнинг мойиллигини камайтириш ёки унинг бикирлигини оширишдир.

3.5-расм. Технологик тизим бикирлигининг эластик силжишнинг тебраниши у₁ ва у₂ га таъсири.
Масалан, 3.5-расмда келтирилган графикдан кўриниб турибдики, бир хил заготовкаларни икки хил бикирликка эга бўлган технологик тизимда ишлов берилса, уларнинг эластик қайтишлари ҳам ҳар хил бўлади, яъни бир хил кесиш кучи Р_у учун ишлов бериш хатоликлари турлича бўлади.
Шундай қилиб, кучнинг ташкил этувчиси Р_у нинг бир хил қийматида бикирлиги паст тизимдан (2-эгри чизиқ) бикирлиги юқори тизимга (1-эгри чизиқ) ўтилса, ишлов беришда оз хатоликка эришилади.
Технологик тизимнинг бикирлигини қуйидаги усуллар билан ошириш мумкин:
1.Бикирликка эга конструкцияни яратиш ва технологик тизим элементларининг ўлчамларини ўзгартириш (катталаштириш).
Дастгоҳнинг бикирлиги асосан унинг конструкциясига, турларига, ўлчамига (ўлчамларнинг катталигига) ва ҳолатига боғлиқ.
Катта, янги ва оғир дастгоҳларнинг бикирлиги юқори бўлиб, ишлов беришнинг аниқлигини таъминлайди.
Технологик тизимнинг бикирлиги мослама ва асбобнинг конструкциясига ва ҳолатига боғлиқ. У қуйидагилардан иборат: қисадиган кулачоклар сонини орттириш; қисқич ва кескич тутқичнинг кўндаланг кесимининг сиртини ошириш ҳамда кескичнинг ўстирмасини камайтириш; қисиш қурилмаларининг технологик базалар билан тегиб туриш зичлигини ошириш; технологик жиҳозларни ўз вақтида профилактик таъмирлаш; бирикмаларнинг тирқишларини камайтириш ва ишлов берилаётган заготовканинг қисиш бикирлигини ошириш учун базавий сиртларни ва заготовканинг қисиш сиртларининг ўлчамларини ошириш, технологик тизимда қўшимча таянч ва люнетлар қўллаш.
2. Технологик тизимнинг умумий звенолар сонини камайтириш: дастгоҳ ва мосламаларда бир нечта майда деталлар ўрнига битта мураккаб ва массив детал қўллаш; шпинделли бабкани станина билан бирга қуйма ҳолатда олиш ва шунга ўхшаш тадбирларни амалга ошириш.
3. Деталларга механик ишлов бериш сифатини ошириш (айниқса уланадиган сиртларнинг). Маълумки, деталларнинг тегиб турадиган сиртлари уларни йиғиш жараёнида бутун сирти бўйича контактда бўлмайди, аксинча алоҳида чўққилари билан (сиртларнинг ғадир­будирлигига ва тўлқинсимонлигига боғлиқ) туташади. Туташмаларнинг бикирлигини ошириш учун ишлов берилган сирт ғадир-будирлигини камайтирадиган ва микро қаттиқлигини оширадиган пластик деформациялаш (роликни ва золдирни думалатиш) усули билан ишлов беришни қўллаш мақсадга мувофиқ бўлади.
4. Йиғишнинг сифатини ошириш.
5. Дастгоҳларни эксплуатация режимини тўғри олиб бориш.
6. Жиҳозларни эксплуатация қилиш жараёнида систематик назорат қилиш ва технологик тизимнинг барча элементларини бикирликка даврий равишда текшириш.
Технологик тизимнинг бикирлигига таъсир қилувчи жуда ҳам кўплаб омиллар мавжуд бўлиб, ҳозирги вақтгача уларни аниқлаш усули эмпирик характерга эга бўлган, фаннинг замонавий ривожланиш даражасида ҳисоблаш йўли билан аниқлаш имконияти.
Одатда, дастгоҳни ёки алоҳида узелни статик кучлар билан юклаб, уларниг бикирлигини махсус динамометрлар орқали аниқланади: дастгоҳнинг узелларини эластик қайтиши индикаторли қурилма ёрдамида ўлчанади. Синаш вақтида юкламалар нолдан максимумгача оширилади ва уқ_y функциянинг координата тизимида қурилади. Кейин юкламани камайтириб юксизлантириш эгри чизиғи қурилади.
Дастгоҳларнинг бикирлигини яна ҳам аниқрок қийматини топиш учун ишлаб чиқариш усули қўлланилади. Синалаётган дастгоҳда поғонали заготовкани ёки токарлик ишлов беришда уриш мавжуд бўлган заготовкага ишлов берилади. Ишлов берилаётган заготовканинг сиртида чиқиқ ҳосил қилиниб, уни ҳисоблашда хатолик _даст. деб қабул қилинади.
Заготовкага бир марта ўтишда ишлов беришда сиртда чиқиқ ҳосил бўлади, яъни дастлабки заготовка хатолигининг камайтирилган нусхасидан иборат бўлган ишлов берилган сиртнинг хатолиги _иш.хом пайдо бўлади.
Аниқлаш катталиги *_{даст.хом} _иш.хом ни ҳисоблаб, дастгоҳнинг бикирлиги аниқланади.