|
S. Jam oaning shakllanish mcxanizmida yirtqichlik va
raqobatning roli
Jamoaning tizimi va funksiyasi asosan shu jam oa tarkibidagi bir-birlari
bilan murakkab munosabatda b o ig an komponentlarga bogiiq. U yoki bu
populatsiyaning bir-biriga ta ’siri ko‘pinc ha uning tarkibidagi raqobatlarga,
yirtqichlar hamda oijalarga bogiiq b o iad i. Chunonchi, hasharotxo'r
qushlar o ‘simliklar yoki daraxtlar bilan oziqlanmasada, biroq ular
o'simliklarni changlatuvchi hasharotlarni yo'qotadilar, demak, qushlar bil-
vosita o'simliklarning meva hosiliga salbiy ta ’sir ko'rsatishlari mum kin,
o'simlik mevalarining kamayishi esa mevaxo‘r hayvonlar soniga va bu ho-
lat esa o‘z navbatida hayvonlarda parazitlik qiluvchi yoki yirtqich hay-
vonlarga salbiy ta ’sirini ko'rsatadi va hokazo. Jam oa tizim birligi va funksi
yasi, ya’ni undagi tu r soni, tropik daraja miqdori, dastlabki mahsulot hosil
qilish tezligi, jamoadagi energiya oqimi va moddalar almashinish
jarayonlari bulaming hammasi populatsiyalar orasidagi o ‘zaro ekologik
ta ’sirni hamda populatsiya individlari bilan tashqi muhit o ‘rtasidagi m u-
nosabatlami o'zida aks ettiradi. Jam oa tashqi ekologik o ‘zgarishlaiga do-
imo moslashib boradi. Chunki, jam oaning o ‘zini qayta tiklash xususiyati
b o iib , jam oa tarkibidagi populatsiya va ularning individlari qayta tiklanish
qobiliyatiga ega, ya’ni ularda gomeostatik mexanizm mavjud.
Yirtqichlar o ‘z oijasini kamiytirish natijasida jamoadagi boshqa raqo-
batbardosh turlar yoki populatsiyalar ko‘payib ketishi ham mumkin yoki bu
jamoadan yirtqichlarni olib tashlansa yirtqichlar tomonidan ovlanib turadi-
gan turlar boshqa turlaiga nisbatan raqobatda ustunük qilib, boshqa turlarni
siqib chiqarishadi. Ana shu holatni isbotlash maqsadida R.Peyn Tinch
okeanining Vashington qirg'oqlarida quyidagi tajribani o ‘tkazdi. Bu joylarda
o ‘simlikxo‘r hayvonlaming bir nechta turlari yashaydi. Jumladan, dengiz je-
ludlari, dengiz o ‘rdakchasi, ikki chanoqli moluskalar suvdagi fitoplanktonlar
bilan oziqlanadilar. Ikkinchi guruh hayvonlardan — turbolar, bludechekalar,
xitonlar dengiz qiig‘oqlarida yasliaydigan suvo'tlari bilan oziqlanadilar. Yu-
qorida aytilgan hayvonlar bilan dengiz yulduzlari ovqatlanadilar.
Uzunligi
8
m va kengligi 2 m b o ig a n tajriba maydonchalaridan bit-
tasidan hamma dengiz yulduzchalari olib tashlandi. Shundan kevin
ko'pgina o'simlikxo‘r hayvonlar populatsiyasining miqdori qisqarib ketdi,
hattoki, tajriba maydonchasidagi 15 ta turdan
8
tasi tajribaning oxiriga
borib umuman yo'qolib ketdi. Nazorat tajriba maydonchasida esa hech
qanday o'zgarish boim adi. Turlarning yo'qolib ketishining asosiy sabab-
chilari ikki chanoqli moluskalar va dengiz jeludlari hisoblanadi. Chunki,
dengiz yulduzlari olib tashlangandan so'ng bu hayvonlaming kushandalari
qolmaganligi sababli ular tez ko'payib ketishdi. Ana shu tajribaga asoslanib
Peyn shunday xulosaga keladi:
Bu o'rganilgan dengiz sharoitidagi hayvonlar turli-tumanligini saqlab
turuvchi bosh om il bu — dengiz yulduzlaridir.
Ba’zan jam oa tarkibidagi begona o'tlar va zararkunandalarga qarshi
kurashish maqsadida unga yirtqichlarni kiritadilar. Bu kiritilgan yangi tur
zararkunanda turning sonini qisqarishiga olib keladi, keyinchalik bu yangi
kiritilgan turning ham potensial konkurenti (raqobati) paydo bo‘lishi
mumkin. M asalan, Avstraliyada o ‘suvchi opunsiyaga qarshi kaktus
ognevkasi ohb kelingandan so'ng boshqa tur o ‘simliklarga nisbatan opunsi-
yaning ustunligi tam om bo'ldi va boshqa tur o ‘simliklaming o'sishi uchun
m uhit hosil bo‘ldi.
Yirtqichlarning o ‘ljalar populatsiyasini tartibga solib turish qoidasini
keng izohlagan holda D J e n z in tropik zonadagi daraxt o'simlik turlarining
xilma-xilligi ana shu qoidaga asoslanadi deydi. Masalan, Kanadada 150,
Butun Shimoliy Amerika b o ‘ylab 800 ga yaqin daraxt o'simlik turlari
o'sgan holda, namlik tropik iqlim sharoitidagi mamlakatlarda
120
mingdan
ortiq daraxtsimon o ‘simlik turlari o ‘sadi. D .Jenzen fikricha yosh novdalar,
maysalar, urug‘lar bilan oziqlanuvchi o ‘simlikxo‘r hayvonlar yirtqichlar
raqobatbardosh turlar individlarning ko‘payib ketishiga yo‘l qo‘ymaydi, shu
sabali ham m a turlar uchun deyarli bir xil yashash sharoiti yaratilib, dom i-
nantlik qiluvchi turlar ko'zga tashlanmaydi. Shu sababU bo‘lsa kerak nam
lik tropik iqlim sharotida bitta daraxt tur o ‘simligidan o'rm onlar tashkil
qilish sohasidagi ishlar oxirigacha yetkazilmay qoldi, chunki ular epiflt yoki
zararkunandalar hujumiga uchrab tez orada yo‘qolib ketadilar. Xuddi
shunday holat Braziliyaning Amozonka bo'yida Gevey daraxti plantatsiya-
larini tashkil qilishda kuzatildi. Biroq Malaziyada Gevey daraxtining ku-
sliandasi yo‘qligi sababli bu daraxt plantatsiyalari tashkil qilindi.
6.
Serial va Klimaks jam oalar.
M ono va poliklimaks nazariyalar
Shakllangan nisbatan dom inant tizim li,.o ‘z -o ‘zini oqlay oladigan va
tashqi muhit bilan tenglikda bo'luvchi jam oani
klimaks
jam oa deyiladi.
Klimaks jam oalarda ko‘pincha bitta dom inant yoki bir nechta
kodom inant turlar bo'ladi. Dom inantlik ko'pincha subyektiv tushuncha
b o ‘lib, odatda, ko‘p biomassa va hosil beruvchi turlarni dom inantlar de
yiladi. Klimaks jam oalarga 0 ‘zbekistonning gil tuproqli cho‘l mintaqasi-
dagi shuvoq barra o 'tli yaylovlarni misol qilib olish mumkin. Bu jam oada
shuvoq individlar soni ham da biomassa hosil qilishi bo'yicha boshqa (yan-
toq, chitir, qo'ng'irbosh, qorabosh va hokazolar) o ‘simliklarga nisbatan us-
tu n turadi. D em ak, u dom inant tur hisoblanadi.
Suksessiya nazariyasini birinchi bo'lib asoslab bergan kishi Klementsdir
(1916). U Shimoliy Amerika hududidagi jam olam i o ‘rganib klimaks jam oa-
lar tarkibining o ‘zgarishiga asosiy sabab iqlim ekanligiga ishonch hosil qildi.
Uning tasawuricha ma’lum bir iqlim sharoitida faqatgina bitta klimaks
jam oa shakllanishi mumkin. Buni
Do'stlaringiz bilan baham: |
