I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

NAZORAT  SAVOLLARI
1.  Jamoaning shakllanishi  to ‘g‘risida  qanday tushunchaga egasiz?
2.  Suksessiya  va  uning  mohiyati  nimadan  iborat?
3.  Biotsenoz va  uning  kom ponentlari  to'g'risida  fikrlang.
4.  Jam oa  kom ponentlari  o ita sid a g i  munosabatlar  va  ularga  misollar 
keltiring.
5.  Jam oaning  tur,  tizim  va  genetik  turli-tumanligini  qanday  izohlay-
siz?
6
.  Jam oaning  shakllanish  mexanizmida  yiitqichlik  va  raqobatning 
ahamiyatini  tushuntiring.
7.  Serial  va  klimaks jam oalar deb  qanday jamoalarga  aytiladi?
8
.  Mono  va  poliklimaks  nazariyalarining  mohiyatini tushuntiring.

---

V III  B O 'L IM
EK OSISTEM A T O ‘G ‘R ISID A  TA’L IM O T
1.  Ekosistema  to ‘g‘risida  tushuncha.
Ekosistemaning  mahsuldorligi.  A.Tenslining  «ekosistema»  va 
V.N.Sukachevning  «Biogeotsenoz»  tushunchalari  to ‘g‘risida
Bitta  umumiy  arealda  yashaydigan  har  xil  turlarning  populatsiyalari 
ekologik jamoani
  tashkil  etadi.  Tirik  organizm lar  boshqa  organizmlar  va 
o'lik  tabiatning  ta ’sirida  bo'lishi  bilan  birga  o ‘z  navbatida  o'zlari  ham 
ularga  ta ’sir  ko‘rsatadi.
Bir-biri  bilan  va  atrof-muhit  bilan  o ‘zaro  munosabatda  bo'lgan  or- 
ganizmlarning  populatsiyalari 
ekologik  sistewalar
  (ekosistemalar)  yoki 
bio- 
geotsenoztar
  deb  ataladi.  Boshqacha  qilib  aytganda,  biogeotsenoz  —  bir- 
biriga  bog'liq  biotik  va  abiotik tarkibiy qismlardan  iborat  kompleks joylash- 
gan  yer  yuzasining  bir  qismidir.  Biogeotsenoz  tabiatdagi  eng  murakkab  sis- 
temalardan  bin.  Avtotrof organizmlar  (fotosintezlovchi  yashil  o'sim liklar va 
kimyosintezlovchi  mikroorganizmlar)  ham da  geterotrof  organizmlar  (hay- 
vonlar,  zamburug‘lar,  ko'pgina  bakteriyalar,  viruslar)  biogeotsenozning 
tirik  komponentlariga,  atmosferaning  yerga  yaqin  qatlami,  undagi  gaz  va 
issiqlik  resurslari,  quyosh  energiyasi,  tuproq  va  uning  suv  mineral  resurslari 
esa jonsiz  komponentlarga  kiradi.
H ar  bir  biotsenozda  yerning  geologik  tuzilishi,  tuproq,  iqlim  sharoit- 
lari,  suv  rejimi,  o ‘sha joyda  o ‘sib  unadigan  o'sim lik  va  hayvonlar  bir-biriga 
monand  va o ‘zaro  bogMangan  bo‘ladi.  «Ekosistema»  atamasi  birinchi  marta 
1935-yilda  ingliz  ekologi  A.Tensli  tom onidan  kiritilgan.  Keyinchalik  1940- 
yilda  akademik  V.N.Sukachev  ekosistema  tushunchasini  biogeotsenoz  deb 
atashni  taklif etdi.  Biogeotsenoz  tarkibiga  odam dan  tashqari  ham m a  narsa 
kiradi.  Biogeotsenoz  taraqqiy  etib  va  o'zgarib  turadi.  Bu  o ‘zgarishlar  ki- 
shilar,  muhit  va  hattoki  uzoq  kosmosning  ham  ta ’siri  ostida  ro‘y  beradi. 
Beogeotsenozni  o'rganish  qishloq  xo'jaligi  va  ayniqsa,  o'rm o n   xo'jaligini 
rivojlantirishda  katta  ahamiyatga  ega.
Ekosistemaning  mahsuldorligi  u  yoki  bu  ekosistema  orqali  o ‘tadigan 
energiya  oqimiga  bog'liqdir.  Quyosh  energiyasi  ekosistemadagi  dastlabki 
mahsulotlarni  hosil  qiluvchi  biotik  kom ponentlar tom onidan  o ‘zlashtiriladi. 
Dastlabki  hosil  qiluvchilar  tom onidan  organik  modda  sifatida  to'playdigan 
energiya  tezligi 
birlamchi  mahsulot
  deb  ataladi.  Bu  eng  muhim  param etr 
bo‘lib ekosistemadagi  biomassa  miqdori  shunga  bog'liq  bo'ladi.
M a’lumki,  o ‘simliklarga  tushadigan  quyosh  energiyasi  har  xil  miqdorda

---

bo'ladi.  U  ko'pincha  geografik  kenglikka,  o'simliklar qoplamining  taraqqiyot 
darajasiga  bog‘liq. 
0
‘simliklarga  tushadigan  quyosh  energiyasining  taxminan 
95—99  %  shu  zamoniyoq  qaytariladi,  u  yoki  issiqlikka  aylanadi  yoki  suvni 
bugiatishga  sarf  bo'ladi  va  faqatgina  1—5  %  xlorofill  tomonidan  qabul 
qilinib  organik  molekulalarni  hosil  qilishga  sarf  bo'ladi.  O'simliklar  qabul 
qilgan  energiyaning  taxminan 
20