I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

4.  Jam oaning  tur,  tizim,  genetik  turli-turaanligi
Jam oa  tarkibidagi  turlar  turli  xil  miqdorda  uchraydi  va  shu  sababli 
ularning  hammasi  ham  dom inant  boiaverm aydi.  Jam oa  tarkibiga  kiruvchi 
turlarning  faqat  bittasi  yoki  bir  nechtasi  o'zining  miqdori  (biomassasi,  ho- 
sildorligi,  ahamiyati)  jihatidan  boshqa  turlarga  nisbatan  ustun  turadi,  tur-

---

laming  ko'pchiligi  esa  son  jihatidan  kam  uchraydi.  T o‘g‘ri,  ba’zan jam oa- 
larda  ustunlik  qiluvchi  turlar  uchramasligi  ham  mumkin.  Turlam ing  turli- 
tumanligini  quyidagicha  belgilash  mumkin:
a)  tur  boyligi  yoki  turlar  zichligi,  bu  ko‘rsatgich jamoadagi  turlam ing 
umumiy soni  bilan  belgilanadi;
b)  turning  bir  tekisligi  bo'lib,  bu  belgi jamoadagi  turlar  individlarining 
ko'pligiga  yoki  tizimdagi  boshqa  dom inantlik belgilariga  asoslanadi.
Jamoadagi  turlam ing  turli-tumanligi  ular  uchraydigan  maydonning 
katta-kichikligiga  ham da  shimoliy  kenglikdan  ekvatorga  borgan  sari  iqlim 
sharoitining  qulay  boiishiga  bog'liq  bo'lib,  jamoadagi  turlar  soni  ko'payib 
boradi.  Stress  omillar  ta ’sirida  bo'lib  turadigan jam oalarda  turlam ing  turli- 
tumanligi  (soni)  o 'ta   past  bo'ladi.  Shu  sababli  ular  yashab  turgan jo y   uzoq 
vaqtgacha  o'zgarm asa  ham  turlar orasida  doim o  bo'lib  turadigan  raqobatlik 
turlar sonining  kamayishiga  olib  keladi.
Jam oa  tizimining  xilma-xilligi  ko'pincha  mintaqahkka,  stratifi- 
katsiyaga,  yil  fasllariga,  ozuqa  turiga  yoki  xiliga,  turlar  yashaydigan  mik- 
roiqlimga  bog'liq  bo'ladi.  Genetik  turli-tum anlik  yoki  boshqacha  qilib  ayt- 
ganda  genotipik  geterozigotalikni,  polimorfizmni  va  boshqa  xil  genetik 
o'zgaruvchanUkni  ta ’minlash  yoki  ushlab  turish  ko'pincjia  tabiiy  populatsi- 
yalardagi  turlam ing  adaptatsion  (yoki  mc.-lanish)  belgilariga  bog'liqdir. 
Hozirgi  kunda  ko'pchilik  ekologlarga  m a’lumki,  tu r  va  genetik  turli- 
tumanlikning  kamayishi  ko'pincha  insonning  tabiatga  ko'rsatgan  salbiy 
faoliyatiga  bog'liq  bo'lib  kelmoqda.  Bu  tabiiy  ekosistema  va  agroekosiste- 
malar  uchun  ancha  muncha  xavf  tug'diradi.  Shimoliy  kenglikdagi  ham da 
yog'ingarchilik  bilan  birgalikda  qurg'oqchilik  fasllari  bo'lib  turadigan  tropik 
viloyatlardagi jam oalar  tizimining  o'ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  bu  odat- 
dagi  turlaming  yoki  dom inant  turlam ing  kam  uchrab  turlar  ichidagi  in- 
dividlar sonining  ko'pligidir.
Aksincha,  yog'ingarchilik  ko'p  bo'ladigan  namlik  tropik  iqlim  sharoi- 
tida  esa  turlar  soni  ko'p  bo'lib  ulardagi  individlar  soni  kam  bo'ladi.  Shi- 
moldan janubga  boravergan  sari  ham  turlar  soni  ko'payib  boradi.  Bundan 
tashqari,  yana  m uhim   qonuniyatlardan  biri  shuki,  u  yoki  bu  tu r  egallab 
turgan  maydonning  kattalashishi  bilan  turlar  soni  ortib  boradi.  Evolutsion 
davrning  ortishi  ham   tu r  sonining  ko'payishiga  olib  keladi.  Chunki,  bunda 
turlaming joylarini  egallashining  mutaxassislashishi  hamda  yangi  turlam ing 
hosil  bo'lishi  kuzatilib  turiladi.
Har  xil  sharoitlarda  turlam ing  turli-tumanligini  aniqlash  (tahlil  qilish) 
ikki  xil  usul  bilan  bo'ladi:
Birinchisi,  nisbatan  ko'plik  yoki  dom inantlik  shaklllariga  asoslansa, 
ikkinchisi  turli-tum anlik  indekslariga  yoki  boshqacha  qilib  aytganda,  tu r­
ning  ahamiyati  va  uning  soniga  asoslanadi.  Bu  yerda  albatta  turlam ing 
turli-tumanligidagi  ikkita  komponentni  hisobga  olmaslik  mumkin  emas,  bu 
dastaw al  birinchisi  asosiy  kom ponent  tur  boyligi  (turli-tumanligi)  yoki 
turning  zichligi.  Bu  turning  umumiy  soni  ko'pincha  tu r  soni  va  tu r  in- 
dividlari  soni  o'rtasida  to 'g 'rid an -to 'g 'ri  bog'liqlik  bo'lib,  turlar  maydoni-

---

ning  kengayishi  turlar  sonining  ko'payishiga,  bu  hodisa  esa  o ‘z  navbatida 
yashash  sharoitining  ham da  turlar  egallab  turgan  maydonning  turli- 
tumanligiga  olib  keladi.
Turli-tumanlikning  ikkinchi  muhim  aspektlari  —  bu  turlar  individ- 
larining  tarqalishidagi  bir  tekislikdir.  Masalan,  har  qaysi  10  tur  va  100  ta 
individlardan  tashkil  topgan  ikki  sistemada  turli-tumanlikrting  bir  xil 
indeksi  bo'lishi  m umkin.  Biroq  100  individlaming  10  ta  tu r  orasida 
taqsimlanishiga  qarab  bir tekislik  indeksi  har xil  bo'lishi  mumkin.  M asalan, 
turning  taqsimoti 
91
—
1
—
1
—
1
—
1—1
 — 
1
-
1
—
1-1
  (m inim al  tekislik  va  maksi- 
mal  dominantlik)  va  boshqa  xil  har  bir  turga  9  ta  individ  to ‘g‘ri  kelishi 
m um kin  (maksimum  tekislik  va  dominantlik  yo'q).  Tekislik  ko'pincha 
qushlar  populatsiyasida  yuqori  va  doimiy  bo'ladi,  aksincha,  o'simliklarda 
va  fitoplanktonlarda  esa  tekislik  nisbatan  past  bo'ladi.  Ikki  kom ponentda 
ham   u  yoki  bu  tom onga  qarab  tebranish  kuzatilib  turiladi.
Jam oa  tarkibidagi  turlar  tashqi  muhit  sharoitiga  qarab 
mintaqalar 
bo‘ylab  taqsimlanishi  m um kin.  Bu  turlarning  mintaqali  tarqalishi  deyiladi. 
Bunga  yaqqol  misol  qilib  vertikal  mintaqalikni  olish  mumkin.  Bunda  den- 
giz  sathidan  balandlikka  ko‘tarilgan  sari 
0
‘simlik  va  hayvon  tu r  xillari 
0
‘zgarib  boradi.  Bu  holatni  Markaziy  Osiyoda  ko‘rish  mumkin.  Bu 
hududda  clio‘
1
,  adir,  tog*  va  yaylov  kabi  vertikal  mintaqalar  mavjud  bo'lib 
turlar  va  ularning  soni  dengiz  sathidan  ko‘tarilgan  sari  o‘zgarib  boradi. 
Masalan,  Markaziy  Osiyoning  ch o ‘l  zonasida  1600  ga  yaqin 
0
‘simlik  turlari 
uchrasa,  uning  tog*  m intaqasida  esa  ularning  soni  7  mingga  yaqindir.
Jamodagi  barcha  ekologik  burchaklar  asta-sekinlik  bilan  shakllanib, 
ularda  uchraydigan  oiganizmlar  o 'rtasida 
joy
 va 
ozuqa
  uchun  doimo  raqobat 
bo‘lib  turadi.  U  yoki  bu  hayvonning  egallagan joyda  mustahkamlanib  qolishi 
bir  nechta  omillarga  bog‘liq  bo'ladi.  Birinchidan,  uning  shu  viloyat  hududi- 
dagi  migratsiyasiga  va  u  uchun  mazkur  joyda  ozuqaning  yetarli  bo'lishiga, 
o ‘zi  uchun  kerak  ekologik  taxmonni  topa  olish  qobiliyatiga  hamda  kerak 
bo‘lsa,  o'zini  raqobatlikda  himoya  qilish  uchun joy topa  olish  xususiyatlariga 
bog'liqdir.  Ekologik  taxmonlarda  turlarning  joylashishi  ko'pincha  shu  joy- 
lardagi  ovqat  (ozuqa)  resurslarining  taqsimotiga  bog'liq.  M a’lum  bir  re- 
surslarga  (ovqatlarga)  mutaxassislanish jamoadagi  organizmlaming  raqobathk 
xususiyatini  kamaytiradi  va jam oa tizimining  stabillik  (doimiylik)  xususiyatini 
oshiradi.  Resurslar taqsimotining turli  xillari  mavjud:
1.  Ovqatga  qarab  moifologik  mutaxassislanish  va  xulq  atvorning 
shakllanishi,  chunonchi,  qushlar tumshuqlari,  hasharotlarni  ushlashga,  teshik 
teshishga,  yong'oqlami  chaqishga,  go‘shtlanii  maydalashga  moslashgan.
2.  Vertikal  taqsim ot.  Masalan,  o ‘rm onda  yuqori  yarusli  va  pastki  qism 
zonalari.
3.  G orizontal  taqsimot.  Masalan,  har  xil  mikroiqlim  sharoitida  ya- 
shovchi  organizmlar  orasidagi  taqsimot.  Bu  xil  organizmlaming  har  qaysisi 
turli  xil  ekologik  burchaklarni  egallaganligi  sababli  ular  o'ltasida  raqobatlik 
sezilarli  darajada  b o ‘lmaydi.  H attoki,  qushlarning  ham   ekologik  guruh- 
larga  ajralishi  kuzatiladi.  M asalan,  bir  xil  qushlar  havodan  oziqlansa,  ik-

---

kinchi  xillari  barglarda,  uchinchi  xillari  esa  yerda  oziqlanadilar.
0
‘simliklarda  esa  har bir o'siinlik  turi  uchun  optimal  —  eng  qulay,  ya- 
shash  sharoiti  (namlik,  yorugiik,  harorat,  dengiz  sathidan  balandligi,  pH 
va  shu  kabilar)  mavjud  b o iib ,  ular  ham  o'sim lik turlari  orasidagi  raqobatni 
susaytiradi.