I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Yong'oq  o ‘simligi  konsorsiyasiga  kiradigan 
taxminiy  organizmlar
1-jadval
Energiya  m an- 
bayi  yoki  birikish 
joyi
Konsortlar
I  konsentr
II  konsentr
III
konsentr
M evalar
Qarg‘alar, 
Turkiston 
kalamushi, 
yowoyi 
cho‘chqa
Tulki, 
bo‘ri, 
yirtqich  qush­
lar
Tanasi  va  shox- 
lari
Qushlar 
(qizilishton, 
H ind  maynasi,  jannat 
qushi),  epifitlar,  ko‘r- 
shapalaklar  uyasi,  po‘- 
kak  zamburug‘i
Barglari
H asharotlar
Yirtqich
harashotlar,
qushlar
Ildizi
Mikoriza  hosil  qiluvchi 
zam bunig‘lar
Tuproqdagi  shox, 
novda,  baig  qol- 
diqlari  va  m e- 
valari
Yomgir 
chuvalchang- 
lari,  hasharotlar,  zam- 
burug'lar,  bakteriyalar
Tipratikan,
cho'chqa
Yirt-
qichlar
3.  Jam oa  komponentlari  o ‘rtasidagi  munosabatlar
Jamoa
  (biotsenoz)  kom ponentlari  o'rtasida  o ‘zaro  munosabatlar  turli 
xil  shaklda  bo‘ladi.  Ana  shunday  munosabatlaming  bir  necha  xillari  bo‘lib 
ular  quyidagilardan  iborat:
1.  Neytralizm  —
  (0:0)  bunda  ikki  populatsiyadagi  asatsiatsiyalarda 
o ‘zaro  ta ’sir  sezilmaydi,  ikki  populatsiya  individlari  ham  deyarlik  bir  xilday 
yashaydi.  Masalan,  sherlar  o ‘tlar  bilan  oziqlanmasalar  ham,  savannalardagi 
yaylovlarning  holati  ular  uchun  befarq  emas.  Chunki,  ulam ing  ovqati 
bo'lm ish  antiloplar  hosildor yaylovlarda  ko‘p  bo‘ladi.
2.  Konkurensiya
  (raqobatlilik)  (-,-)—  bunda  ikki  populatsiyalar  bir- 
birlariga  to'sqinlik  qiiadilar.  Ya’ni  bir  poplatsiya  ikkinchi  populatsiya  bilan 
defitsit  (yetishmaydigan)  resurslarni  o ‘zlashtirishda  kurashadilar.  (Bu  ma- 
sala  populatsiyalar  mavzuyida  batafsil  yoritilgan).
3.  Amensalizm
  (-,0)  —  bunda  bir  populatsiya  o ‘ziga  zarar  keltirmasdan 
ikkinchi  populatsiyaning  yashashiga  to'sqinlik  qiladi  yoki  uni  o'sishga 
qo'ym aydi.  Amensalizmga  tipik  misol  qilib  antibiotik  zamburug‘lar  —  akti- 
nom itsetlar  yoki  o'sim lik  fitonsidlarining  parazit  mikroorganizmlarga 
ko'rsatgan  ta ’sirini  olish  mumkin.  Amensalizm  hodisasini  suvning  gul-

---

lashida  ham   ko'rish  mumkin,  ya’ni  ko'payib  chiriyotgan  ko‘k-yashil 
suvo'tlardan  ajralib  chiqqan  toksinlar  (zaharli  moddalar)  ko‘pchilik  zoo- 
planktonlarning  o ‘limiga  sabab  bo‘ladi  yoki  ularni  siqib  chiqaradi.
4.  Parazitizjn  va  yiritqichlik
  (+ ,-)—  bunda  bir  populatsiya  ikkinchi 
populatsiyaga  hujum  qilib  uning  yashashishga  zarar  keltiradi,  biroq 
o ‘zining  kelgusidagi  hayoti  ham  o'ijasiga  bevosita  bog'liqdir.  Agar  ja- 
moadagi  bir  populatsiya  yirtqich  (birlamclii  konsument)  —  odatda,  hay- 
vonlar o ‘ljasi  yoki  «xo‘jayini»  —  birlamchi  produtsent  (o‘simiik)  bo‘lsa  ular 
o ‘simlikxo‘rlar  deyiladi.  Agar  bir  populatsiya  ikkinchi  populatsiya  uchun 
zararli  bo‘lgan  moddalarni  ishlab  chiqsa,  bunda  allelopatiya  yoki  antibioz 
mikroorganizmlar  deyiladi.
Biz  ham m am iz  yirtqich  va  parazitlarga  nisbatan  g‘arazgo‘yligimiz  ku- 
chli,  biroq  odam larning  o'zlari  ham  tipik  yirtqichlar  hisoblanadi.
Ular  tabiiy  epidemiyalarga  ko‘pincha  o ‘zlari  sabab  bo'ladilar.  T o ‘g‘ri 
yirtqichlar  va  parazitlar  o‘simliklar  bilan  oziqlanib,  allelopatiyada  esa  bir 
populatsiya  individlari  ikkinchi  bir  populatsiya  individlariga  salbiy  ta ’sir 
etib,  ulam i  halok  qiladilar  yoki  zarar  keltiradilar,  populatsiyalaming 
o'sishini  susaytiradilar,  ularning  miqdorini  kamaytiradilar va  hokazo.  Lekin 
yirtqichlarsiz,  parazitlarsiz  va  allelopotiyasiz  p'ipulatsiyalar  yashay  oladimi 
yo‘qmi,  buni  chuqur  tahlil  qilib  o ‘rganilganda  shu  narsa  aniq  ravshan 
bo'ldiki,  bu  xildagi  organizmlar  populatsiyalar  zichligini  normal  ta ’minlash 
imkoniyatini  yaratadilar.
5. 
Kommensatizlik
  (+,0)  —  bunda  bir  populatsiya  ikkinchi  populatsiya 
bilan  birlashganda  foyda  ko‘radi,  bu  birlashish  ikkinchi  populatsiya  uchun 
esa  ahamiyatsiz  yoki  uning  uchun  befarq  bo'ladi.  Bu  birlashish  simbioz- 
ning  shunday  bir  shakliki,  bundagi  partnyorlarning  bittasi  ikkinchisiga 
(xo'jayiniga)  tashqi  muhitga  bo'lgan  munosabatlarini  bajarishni  yuklaydi, 
o ‘zi  esa  tashqi  muhit  bilan  to ‘g‘ridan-to‘g‘ri  bog'lanmaydi.  U lar  orasida 
antoganizm  ham   bo'lmaydi.  Um um iy  maydon,  substrat,  ozuqa,  hara- 
katlanish-kommensial  munosabatlarning  asosini  tashkil  etadi.  Xo'jayinning 
tuzilishi  va  hayot  kechirish  holatlaridan  kommensal  o ‘zi  uchun  ko'pincha 
bir  tom onlama  foyda  ko'radi.  Uning  o ‘zi  «xo'jayin»  uchun  ko'pincha  be­
farq,  ahamiyati  yo‘qday  tuyuladi.  Parazitlik  yoki  simbiozning  boshqa 
shakllariga  qaraganda  kommensalizm  kamroq  uchrab  turadi.  M asalan, 
daraxtlarda  in  qurib  yashovchi  qushlar,  akulalarda  yopishib  yashovchi 
lotsman  baliqlari,  axlatlar  bilan  oziqlanadigan  sinantrop  yumronqoziq 
populatsiyalari  va  qushlar  ham  kommensalizmga  misol  bo‘la  oladi.
Kommensalizm 
ko'pincha 
okeanlardagi 
organizm larda 
ko‘proq 
uchrab  turadi.  Buni  okeanlardagi  har  bir  qurt  uyasida,  har bir  ikki  chanoqli 
moluskalar  chanog'ida,  bulutlilarning  tanasida  doimo  chaqirilmagan  m eh- 
monlar,  organizmlar  yashab  hayot  kechiradilar.  Lekin  ular  o'zlari 
xo'jayinlariga  zarar  keltirmaydilar.
6.  Protokooperatsiya  —
  bunda  ikki  populatsiya  ham  birlashgan  asso- 
tsiatsiyadan  faqat  foyda  ko'radilar,  biroq  bunday  munosabatlar  ular  uchun 
shart  emas.

---

7. 
Kooperatsiya
  —  ikki  organizm  bir-birlari  bilan  kooperatsiya  hosil 
qiladilar.  Bunday  kooperatsiya  ikki  organizm  uchun  ham  ustunliklarga  ega. 
Masalan,  krablar  bilan  kovakichlilar  bunga  misol  bo‘la  oladi.  Kovakichlilar 
krablarning  orqasiga  yopishib  olib  (ba’zan  ularni  krablarning  o'zlari 
o'tqazib  oladilar)  ularni  dushm anlardan  himoya  qiladilar.  Kovakichlilar esa 
o ‘z  navbatida  krablardan  transport  vazifasida  foydalanadilar  ham da  ulardan 
qolgan  ovqat  qoldiqlari  bilan  ovqatlanadilar.
8.  Mutualiz/n
  (+ ,+ ).  Birlashgan  ikki  populatsiya  ham   faqat  foyda 
ko'radi,  bu  birlashish  ular  uchun  foydalidir,  bunday  birlashgan  organizmlar 
tabiiy  sharoitda  biri  ikkinchisiz  hayot  kechira  olmaydi.  Masalan,  term itlar 
va  ularning  ichaklarida  yashovchi  xivchinlilar  bunga  yaqqol  misoldir. 
Bunda  xivchinlilar  term itlar  qabul  qilgan  kletchatkani  hazm  qilishga  yor- 
dam   beradilar,  chunki  term itlar  kletchatkani  mustaqil  o‘zlashtira  olm aydi- 
lar.  Xivchinlilar  ham  termitlarsiz  yashay  olmaydilar.  Chunki,  ular  uchun 
yashash  sharoiti  term itlar  ichaklaridir.  Xuddi  shunday  holatni  lishayniklar 
misolida  ham  ko‘rish  mumkin.
9.  Turlar  o'rtasidagi  munosabatlaming  ikki  va  undan  ko‘p  tur  uchun 
qulaylik  tug‘diradigan  xilini 
o'zaro  yordam
  deyiladi.  Masalan,  hasharotlar 
yordamida  changlanadigan  o ‘simliklar,  changni  bir  o'simlikdan  ikkinchi 
o'simUkka olib  o ‘tadigan  va  shu  bilan  o'simliklaming  chetdan  changlanishini 
ta ’minlaydigan  hasharotlarga  muhtojdir.  Boshqa  hollarda  turlar  orasidagi 
o'zaro  munosabatlar bir-biriga qarama-qarshi tarzda boiishi  mumkin.
Yirtqichlikda  bir  tu r  hayvonlar  boshqa  tu r  hayvonlarni  yeydi.  Ikkala 
tu r  tashqi  m uhitning  bir  xil  sharoitidan  foydalansa-yu,  o ‘sha  shart-sharoit 
miqdori  chegaralangan  b o ‘lsa,  bunda  bu  sharoitda  yashaydigan  turlar 
o'zaro  
raqobat  tarzida 
munosabatda  b o iad i. 
Masalan, 
o ‘simliklar 
yorugiik,  tuproqdagi  suv  va  meniral  m oddalar  uchun  raqobatda  b o ia d i. 
Shox-shabbasi  yaxshi  rivojlangan  o ‘simliklar  yorugiik  nurini  ko‘proq  oladi, 
suv  va  minerai  m oddalardan  yaxshi  foydalanadi  ham da  tez  o'sadi  va  rivoj- 
lanadi,  natijada,  yoru g iik   va  boshqa  minerai  moddalardan  kamroq  foy- 
dalangan  turlarni  o'zining  shox-shabbasi  ostida  qoldirib,  ularning  o ‘sishi  va 
rivojlanishiga  to'sqinlik  qiladi.
Bir  xil  o ija   bilan  ovqatlanadigan  yirtqich  hayvonlaming  har  xil  turlari 
o ‘rtasida  ham  ana  shunday  raqobat  qiladigan  o ‘zaro  munosabatlar  mavjud. 
Mikroorganizmlardagi  antibioz  qarama-qarshi  munosabatlaming  o ‘ziga  xos 
shaklidir,  chunonchi,  penitsill  zamburug'i  organik  oziq  moddalar  uchun 
o ‘zi 
bilan  raqobat 
qiladigan 
talaygina  bakteriyalarning  o'sishi  va 
ko'payishini  to'xtatib  qo‘yadi.