I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

monoklimaks konsepsiya
 deyiladi.
Hoziigi  kunda  esa 
poliklimaks  konsepsiyasi
  ko'proq  ishlatilmoqda.  Bu 
nazariyaga  ko‘ra  klimaks  jamoalari  birgina  iqlim  omillari  asosida  emas, 
balki  bir  qancha  fizik  omillar  (drenajlar,  tuproq,  topografiya,  yong'inlar) 
ta ’sirida  ham  shakllanishi  mumkin:
Poliklimaks  konsepsiyasining 
haqiqatga 
naqadar  yaqin  ekanligi 
Markaziy  Osiyoning  cho‘l  zonasida  shakllangan  klimaks  jamoalaridan 
ko'rinib  turibdi.  M a’lumki,  bu  m intaqaning  iqlimi  deyarli  bir  xil  keskin 
kontinental  hisoblanadi.  Qishi  sovuq,  yozi  esa  issiq  keladi.  Yog'ingarchilik 
miqdori  ham  chegaralangan  bo‘lib,  uning  o'rtacha  yillik  miqdori  80— 
120  m m   ni  tashkil  etadi.  Y og'inlar  ham   asosan  kech  kuzda  va  qishda 
ham da  bahor oylarida  yog'adi.  Iyundan  oktabr  oyigacha  olti  oy  mobaynida 
yog'ingarchilik  kuzatilmaydi.  Biroq  bu  mintaqaning  tuproq  sharoiti  turli 
xilda  bo‘lib,  gil  tuproqli,  qum   tuproqli,  gips  tuproqli  va  sho‘r  tuproqli 
hududlarga  bo'linadi.  Ana  shunday  tuproq  sharoitlari  cho‘1  mintaqada  bir- 
biridan  o ‘simlik  va  hayvon  turlari  jihatidan  farq  qiladigan  klimaks  jam oa- 
larning  shakllanishiga  olib  kelgan.  C hunoachi,  gil  tuproqli  cho'llarda 
asosan  chala  buta  va  ko‘p  yillik  o ‘t  o'sim liklar  ham da  efemer  va  efeme- 
roidlardan  tashkil topgan  yuqorida  bayon  etilgan  shuvoq  barra  o ‘tli  klimaks 
jamoalari  shakllangan  bo‘lsa,  qum li  c h o ‘llarda  buta,  chala  buta  ko‘p  yillik 
o 't,  efem er  va  efemeroidlardan  tashkil  topgan  saksovul,  shuvoq  barra  o ‘tli 
klimaks jam oalar  hosil  qilgan.  Bu jam oalarda  dom inant  oq  saksovul  bo‘lib, 
subdominantlarga  shuvoq  yoki  singrenlar  kiradi.  Xuddi  shunday  tu r  va 
biomassasi jihatidan  bir-biridan  farq  qiluvchi  klimaks jam oalari  gipsli  tu p ­
roqli  va  sho‘r tuproqli  hududlarda  ham   shakllangan.
Uzoq  muddat  davomida  yashab  turadigan jam oalarga 
chin  klimaks ja - 
moa
  deyiladi,  chunki  ularda 
vaqtli  klimaks
  jamoalarga  qaraganda  o ‘zga- 
rishlar  nisbatan  sekinlik bilan  b o ’lib  turadi.
Quruqlikdagi  tipik  klimaks jam oalarga  misol  qilib,  barglari  to ‘kiluvchi 
o'rm onlarni,  dasht,  cho‘l  va  tog‘  zonasi  o'simliklarini  misol  qilib  olish 
mumkin.  Bu  o ‘rmonlar  turlarga  ju d a  boy  bo‘lishadi.  M asalan,  Oksford 
(Angliya)  o ‘rmonlarida  4  mingga  yaqin  hayvon  turlari  uchraydi.  Shunday 
ko‘p  hayvon  turlarining  uchrashishiga  asosiy  sabab  ko‘p  miqdorda  mik- 
roiqlim  sharoitining  mavjudligidir. 
0
‘rmon  zonasining  muhim  xususiyat- 
laridan  biri  bu  o ‘simliklarning  yaruslar  bo'ylab  ko‘p  uchrashidir.  Dastlabki 
mahsulotning  ko‘p  qismi  birinchi  yarusdagi  o'simliklar  tam onidan  yara- 
tiladi.  Yerga  yaqin  joylashgan  yarusda  esa  eng  intensiv  ravishda  organik 
moddalarning  parchalanishi  bo‘lib  turadi.  Hayvonlar  esa  ham m a  yarusdagi 
burchaklarda  uchraydi.
Suksessiyalar  natijasida  jam oalar  mahsuldorligining  oshib  borishi 
to ‘g‘risidagi  dastlabki  tushunchasini  1942-yilda  Lindeman  aytgan  edi.  Ke- 
yingi  kuzatishlar  shuni  ko'rsatadiki,  suksessiyaning  oxirgi  davrlarida jamoalar 
malisuldorUgi  chindan  ham  orta  boradi.  Biroq  klimaks  jamoaga  o ‘tgandan

---

so‘ng  uning  umumiy  mahsuldorligi  pasaya  boradi.  Shunday  qilib,  keksaygan 
o'rm onlarda  mahsuldorlik  yosh  o ‘rmonlarga  qaraganda  ancha  past  boiadi, 
shunga  o'xshash  mahsuldorlikning  pasayishini  ba’zi  bir  suv  ekosistemalarida 
ham  kuzatish  mumkin. 
0
‘rmotilardagi  mahsuldorlikning  kamayishini daraxt- 
laming  eskirganligi,  qariganligi  bilan  tushuntirish  mumkin.  Shakllangan  kli- 
maks  jam oalarda  biomassaning  to ‘planishi  suksessiya  davrlariga  qaraganda 
ko'proq  b o ia d i.  Organizmlarning  faoliyati  natijasida  tashqi  muhit  vaqt 
o'tishi  bilan  o'zgarib  boradi.  Bunga  misol  qilib  qumliklarda  suksessiyalarning 
hosil  b o iish   jarayonini  olish  mumkin.  Masalan,  Shimoliy  Amerikadagi 
Michigan  k o ii  atrofidagi  suksessiyalarning  shakllanishi  yaxshi  o'rganilgan. 
Bu  yerlarda  qumlikning  stabbillanishi  natijasida  oziq  moddalarga  talabi  ko‘p 
b o im ag an   daraxt  o'simliklarining  (terak,  qarag'ay)  o ‘sishiga  imkon  tugilgan. 
Keyinchalik  ulaming  faoliyati  natijasida  uzoq  vaqt  davomida  organik  mod- 
dani  o ‘zida  to ‘plovchi  tuproq  qatlami  hosil  b o ia   boshlagan  va  azot 
to'plovchi  bakteriyalar  ko'payib  ular  tuproqni  azot  birikmalari  bilan  bo- 
yitganlar  va  natijada  bu  yerlarda  dom inant  turga  aylangan  dub  doimiy  o ‘sa 
boshlagan.  Bu  yerda  suksessiyaning  shakllanishida  tuproq  omili  asosiy  rol 
egallagan.  Biroq  suksessiyaning  t o i a   shakllanib  tamom  boiish i  uchun  yana 
ming  villar  talab  etiladiki,  ana  shu  davrda  tuproq  to ia   shakllanadi  hamda 
shu  sharoitga  moslashgan  o'simliklar  keyinchalik  doimiy  o ‘sa  boshlaydi  va 
klimaks  jam oa  hosil  boiadi.  Suksessiyaning  keyingi  davrlarda  jamoaning 
shakllanishida  biotik  omillaming  o ‘zaro  ta’siri  kuchayib,  muhim  ahamiyat 
kasb  etadi.  Organizmlarning  turli-tumanligi  ortadi  va  so'zsiz  ulaming  bir- 
biriga  ta ’siri  murakkablashib  boradi.
T o ü q   suksessiya  ba’zan 
seriya
  deb  ataladi.  Seriyalar  seriya  jam oa  qa- 
torlarini  hosil  qiladilar. 
0
‘xshash  yashash  sharoitlarida  bir-birlariga  yaqin 
(o‘xshash)  suksessiyalar  boiadi.  Ana  shunga  qarab  suksessiyalami  yashash 
sharoitlariga  ko‘ra  klassifikatsiyalash  mumkin.  Chunonchi,  suv  sharoitida 
rivojlangan  suksessiyalami  gidroseriya,  sho‘rlangan  joylarda  rivojlangan  suk- 
sessiyalarni  galoseriya  deyiladi.