S. Turlararo raqobatlilik
Populatsiyalar va ularning individlari orasida ozuqa (ovqat), yorug'Iik,
issiqlik, maydon yoki yotoq joylari uchun doimo kurash b o iib turadi. U
yoki bu joyda yashaydigan ikkita tur bir xil trofik (ozuqa) darajada bo‘lsa
(bir xil ovqatlansa), ular orasidagi oziqlanish uchun kurash (konkurensiya)
kuchli bo'ladi, natijada, bir tur ikkinchi tum i asta-sekin siqib chiqarishi
mumkin. Masalan, o ‘zimizda ekilgan bedazorlarda bir necha yil begona
o'tlarga qarshi kurashilmasa, sekin-asta begona o ‘tlar bedani siqib
chiqaradi, uning o'sishiga to'sqinlik qiladi. Yoki ekilgan g‘o ‘za begona
o ‘tlardan tozalanmasa, ular orasida yorug‘lik, namlik, ozuqa uchun kurash
bo‘lib, g‘o ‘zaning o'sishi, rivojlanishi va hosildorligini keskin kamaytirib
yuboradi.
Gauze
ning 1934-yilda infuzoriyalar bilan olib borgan tajribalarga
murojaat qilsak, ya’ni ikkita infuzoriya turi bir xil sharoitda parvarish qilin-
ganda bir turi (Paramecium aurelia) raqobatbardosh bo‘lib, ikkinchi turdan
(Param ecium Saudadum) asta-sekin ustun kela boshlagan va oxirgi turning
soni kamayib
20
kundan keyin mutlaqo yo‘qolib ketgan.
Gauze asoslagan bu prinsip, ya’ni konkurent (raqobatlik) yo‘qolish
prinsipi keyinchalik hayvonlarda o ‘tkazilgan boshqa xil tajribalarda ham
o ‘z isbotini topdi. Xuddi shunday konkurentlik belgilari yuqorida keltiril-
gan misolimizdagidek o ‘simliklar populatsiyalarida ham uchraydi.
Raqobatlik oqibatlari turli xil bo'ladi. Turlararo raqobatlilik shu ikki
tu r o'rtasidagi muvofiqlikni tiklaydi yoki ular orasidagi kurash keskin
borsa, unda bir populatsiya turlarini ikkinchi bir popopulatsiya turlari bilan
almashtirishga olib kelishi mumkin yoki bir tur yo'qolib uning o ‘m ini ik-
kinchisi egallaydi yoki bo im asa raqobatda bo‘lgan turlam ing biri boshqa
yashash joyiga ko'chishi yoki boshqa xil ozuqa bilan oziqlanishiga o ‘tishi
mumkin. 0 ‘simliklar o ‘rtasidagi raqobatlilik darajasini Dj.L.Xarper (1961,
1962, 1963) Sebarganing ikki turi misolida o ‘rganib isbotlab berdi.
Trifolium repens tez o‘sib maksimal baig hosil kiluvchi tur, ikkinchisi
trifolium fragiferumning barg dastasi uzun bo'lib, uning barglari asosan
poyaning uchida joylashadi. Shu sababli ham bu tu r tez o'suvchi T.repens
ga nisbatan yuqori yarusni oson egallab oladi va quyoshdan to ‘liq foydala-
nadi.
Ikki tur aralashtirib ekilganda har biri ikkinchisining o'sishiga
to ‘sqinlik qiladi, biroq ikkala tu r ham hayot siklini tugallab urug‘ hosil qi-
lishga ulguradilar. Lekin m aydonda har ikkala tum ing zichligi past dara-
jada boiadi.
Ko'rinib turibdiki, ikki tur orasida raqobatlik kurash keskin b o iib tursa
ham ular morfologik belgilari va maksimal o'sish davrlaridagi farq qiluvchi
xususiyatlari bilan bemalol birga yashash imkoniyatiga egadirlar. Xarper
196l-yilda ana shu tajribalarga asoslanib ushbu xulosaga keladi:
Ikki tu r orasida quyidagi mexanizmlar mavjud boigan taqdirda ular
birga yashash imkoniyatiga ega b o ia d ila n
1
) har xil ozuqa bilan oziqlansalar (misol, dukkaklilar va dukkakli
bo‘lmagan turlar);
2
) hayvonlaming yeyishiga turlarning har xil sezgirlik darajasi mavjud
b oiganda;
3) har xil toksik moddalarga turlarning turlicha ta ’sirchanligi ku-
zatilganda;
4) yorugiik, suv va shu kabi om ülarga turlarning ijobiy ta ’siri mavjud
boiganda.
NAZORAT SAVOLLARI
1. Hayotning necha xil shakllanish darajasini bilasiz?
2. Populatsiya tushunchasiga ta ’rif bering va bu tushunchani fanga
kim kiritgan?
3. Populatsiyadagi individlar sonining
6
‘zgarishiga qanday om illar
ta ’sir etishi mumkin?
4.
Populatsiyadagi individlarning serpushtligi qanday omillarga
bogiiq?
5. Populatsiyaning o ‘sish c h iz ig i deganda nimani tushunasiz va u
qaysi omillarga bogiiq?
6
. Populatsiyadagi tez ko'payuvchi turlarga qanday turlar deyiladi?
Ularga misollar keltiring.
7. Populatsiyalar o'rtasidagi m unosabatlam i tushuntiring.
8
. Turlararo raqobatlilikni izohlab bering.
Do'stlaringiz bilan baham: |