I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova


S.  Turlararo  raqobatlilik



Download 6,12 Mb.
Pdf ko'rish
bet46/120
Sana31.12.2021
Hajmi6,12 Mb.
#275719
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   120
Bog'liq
Ekologiya lot.

S.  Turlararo  raqobatlilik
Populatsiyalar  va  ularning  individlari  orasida  ozuqa  (ovqat),  yorug'Iik, 
issiqlik,  maydon  yoki  yotoq  joylari  uchun  doimo  kurash  b o iib   turadi.  U 
yoki  bu  joyda  yashaydigan  ikkita  tur  bir  xil  trofik  (ozuqa)  darajada  bo‘lsa 
(bir  xil  ovqatlansa),  ular  orasidagi  oziqlanish  uchun  kurash  (konkurensiya) 
kuchli  bo'ladi,  natijada,  bir  tur  ikkinchi  tum i  asta-sekin  siqib  chiqarishi 
mumkin.  Masalan,  o ‘zimizda  ekilgan  bedazorlarda  bir  necha  yil  begona 
o'tlarga  qarshi  kurashilmasa,  sekin-asta  begona  o ‘tlar  bedani  siqib 
chiqaradi,  uning  o'sishiga  to'sqinlik  qiladi.  Yoki  ekilgan  g‘o ‘za  begona 
o ‘tlardan  tozalanmasa,  ular  orasida  yorug‘lik,  namlik,  ozuqa  uchun  kurash 
bo‘lib,  g‘o ‘zaning  o'sishi,  rivojlanishi  va  hosildorligini  keskin  kamaytirib 
yuboradi. 
Gauze
ning  1934-yilda  infuzoriyalar  bilan  olib  borgan  tajribalarga 
murojaat  qilsak,  ya’ni  ikkita  infuzoriya turi  bir  xil sharoitda  parvarish qilin- 
ganda  bir turi  (Paramecium  aurelia)  raqobatbardosh  bo‘lib,  ikkinchi  turdan 
(Param ecium   Saudadum)  asta-sekin  ustun  kela  boshlagan  va  oxirgi  turning 
soni  kamayib 
20
  kundan  keyin  mutlaqo  yo‘qolib  ketgan.
Gauze  asoslagan  bu  prinsip,  ya’ni  konkurent  (raqobatlik)  yo‘qolish 
prinsipi  keyinchalik  hayvonlarda  o ‘tkazilgan  boshqa  xil  tajribalarda  ham 
o ‘z  isbotini  topdi.  Xuddi  shunday  konkurentlik  belgilari  yuqorida  keltiril- 
gan  misolimizdagidek o ‘simliklar  populatsiyalarida  ham  uchraydi.
Raqobatlik  oqibatlari  turli  xil  bo'ladi.  Turlararo  raqobatlilik  shu  ikki 
tu r  o'rtasidagi  muvofiqlikni  tiklaydi  yoki  ular  orasidagi  kurash  keskin 
borsa,  unda  bir  populatsiya  turlarini  ikkinchi  bir  popopulatsiya  turlari  bilan 
almashtirishga  olib  kelishi  mumkin  yoki  bir  tur  yo'qolib  uning  o ‘m ini  ik- 
kinchisi  egallaydi  yoki  bo im asa  raqobatda  bo‘lgan  turlam ing  biri  boshqa 
yashash  joyiga  ko'chishi  yoki  boshqa  xil  ozuqa  bilan  oziqlanishiga  o ‘tishi 
mumkin.  0 ‘simliklar  o ‘rtasidagi  raqobatlilik  darajasini  Dj.L.Xarper  (1961, 
1962,  1963)  Sebarganing  ikki  turi  misolida  o ‘rganib  isbotlab  berdi.
Trifolium  repens  tez  o‘sib  maksimal  baig  hosil  kiluvchi  tur,  ikkinchisi 
trifolium  fragiferumning  barg  dastasi  uzun  bo'lib,  uning  barglari  asosan 
poyaning  uchida joylashadi.  Shu  sababli  ham  bu  tu r  tez  o'suvchi  T.repens 
ga  nisbatan  yuqori  yarusni  oson  egallab  oladi  va  quyoshdan  to ‘liq  foydala- 
nadi.
Ikki  tur  aralashtirib  ekilganda  har  biri  ikkinchisining  o'sishiga


to ‘sqinlik  qiladi,  biroq  ikkala  tu r  ham  hayot  siklini  tugallab  urug‘  hosil  qi- 
lishga  ulguradilar.  Lekin  m aydonda  har  ikkala  tum ing  zichligi  past  dara- 
jada  boiadi.
Ko'rinib  turibdiki,  ikki  tur  orasida  raqobatlik  kurash  keskin  b o iib   tursa 
ham  ular  morfologik  belgilari  va  maksimal  o'sish  davrlaridagi  farq  qiluvchi 
xususiyatlari  bilan  bemalol  birga  yashash  imkoniyatiga  egadirlar.  Xarper 
196l-yilda  ana shu tajribalarga  asoslanib  ushbu xulosaga  keladi:
Ikki  tu r  orasida  quyidagi  mexanizmlar  mavjud  boigan  taqdirda  ular 
birga  yashash  imkoniyatiga  ega  b o ia d ila n
1
)  har  xil  ozuqa  bilan  oziqlansalar  (misol,  dukkaklilar  va  dukkakli 
bo‘lmagan  turlar);
2
)  hayvonlaming  yeyishiga  turlarning  har  xil  sezgirlik  darajasi  mavjud 
b oiganda;
3)  har  xil  toksik  moddalarga  turlarning  turlicha  ta ’sirchanligi  ku- 
zatilganda;
4)  yorugiik,  suv  va  shu  kabi  om ülarga  turlarning  ijobiy  ta ’siri  mavjud 
boiganda.
NAZORAT  SAVOLLARI
1.  Hayotning  necha  xil  shakllanish  darajasini  bilasiz?
2.  Populatsiya  tushunchasiga  ta ’rif  bering  va  bu  tushunchani  fanga 
kim  kiritgan?
3.  Populatsiyadagi  individlar  sonining 
6
‘zgarishiga  qanday  om illar 
ta ’sir etishi  mumkin?
4. 
Populatsiyadagi  individlarning  serpushtligi  qanday  omillarga 
bogiiq?
5.  Populatsiyaning  o ‘sish  c h iz ig i  deganda  nimani  tushunasiz  va  u 
qaysi  omillarga bogiiq?
6
.  Populatsiyadagi  tez  ko'payuvchi  turlarga  qanday  turlar  deyiladi? 
Ularga  misollar  keltiring.
7.  Populatsiyalar o'rtasidagi  m unosabatlam i  tushuntiring.
8
.  Turlararo  raqobatlilikni  izohlab  bering.



Download 6,12 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   120




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish