I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

3.  Populatsiyaning  statistik  tavsifi: 
tug‘ilish,  o ‘sish  zichligi,  o ‘lim
Populatsiya  tu r  va  ekosistemaning  asosiy  tizim  birligi  hisoblanadi. 
Populatsiya  m a’lum  bir  tizim  va  tashkiliy  xususiyatga  ega  bo'lib  uni  tas- 
virlash  ham  mumkin.  Populatsiyadagi  individlar tug‘iladi,  qariydi  va  nobud 
bo‘ladi,  biroq  populatsiya esa  bu  belgilardan  mustasno.
Populatsiyaga  quyidagi  xususiyatlar xosdir:

---

Tug'ilish  va  nobud  boTish.
  Populatsiyaning  katta  kichikligi  bir  necha 
sabablarga  asoslangan  b o ia d i.  Populatsiyalar  qo'siini  populatsiyadan  kel- 
gan  individlar  hisobiga  yoki  b o im asa  tug'ilish  hisobiga  kengayib  borishi 
m um kin..
Tug‘ilishning  fiziologik  va  ekologik  xillari  b o iad i.  Fiziologik  tug'ilishda 
ideal  sharoitda  nazariy  hisoblangan,  ya’ni  individlaming  maksimal  hosil 
b o iish   soni  tushunilib,  bunda  cheklovchi  omillar  ta ’sir  etmaydi,  ko'payish 
faqat  fiziologik sabablarga  ko‘ra cheklanishi mumkin.
Tug'ilish  quyidagi  formula  yordamida aniqlanadi:
N
B
  =   —   .  Ushbu  formula  AN
0
  =   N
n2
  -   N n]  —  aw algi  va  keyingi
hisobga  ko'ra  organizmlar  sonining  ortishini  bildiradi.  Ushbu  formula  esa 
At  =   t
2
  —  t |   —  ikkita  muddatdagi  hisob  qilingandagi  vaqtning  farqi.  Agar 
populatsiyadagi  bir  individga  to 'g 'ri  keladigan  yangi  individlarni  hisobga 
olinsa,  bundan  nisbiy tug'ilish  kelib  chiqadi:
N
B
  =   —   populatsiyadaai  individlar  sonining  ortishi  tug'ilish  hisobiga 
t
ortm ay,  balki  emigratsiya  tufayli,  ya’ni  boshqa  populatsiyalardan  individ- 
larning  kelib  qo'shilishi  hisobiga  ham   o'zgaradi.  Emigrantlarning  kelib 
qo'shilishi,  ayniqsa,  o'sim lklar  meva  hosil  qilgan  davrda,  shuningdek,  hay- 
vonlarning  yosh  individlari  voyaga yetib  tarqalishi  davrida  kuzatiladi.
Ko'payishning  m uhim   xususiyatlaridan  biri  bu  serpushthlikdir.  Turli 
xil  organizmlarda  serpushtlilik  turlicha  bo'ladi.  Sut  emizuvchi  hayvonlarda 
k o 'pincha  tug'ilish  atamasi  bir  yilda  bitta  m oddadan  olinadigan  avlodlarga 
nisbatan  ishlatiladi.
Insonlarda  esa  har  1000  kishiga  bir  yilda  tug'iladigan  bolalar  soni  bi- 
lan  ta ’riflanadi.  Taraqqiy  etayotgan  mamlakatlarda  tug'ilish  taraqqiy  etgan, 
rivojlangan  mamlakatlarga  nisbatan 
2
  barobar ortiqdir.
Populatsiyaning  kattaligi  nobud  b o iish   yoki  individlar  emigratsiyasi 
hisobida  torayishi  m umkin.  Populatsion  biologiyada  o iis h   va  o iis h   ehti- 
moli  degan  tushunchalar  mavjud  bo'lib,  bu  ko'rsatkich  individlaming 
um um iy  soniga  nisbatan  yoki  bir  yilda  har  mingta  individlarga  nisbatan 
nobud  b o ig a n   individlar soni  bilan  belgilanadi.
Statistik  m aium otlarga  qaraganda  rivojlangan  mamlkatlarda  o iim  
rivojlanayotgan  mamlakatlar  aholisiga  nisbatan  ancha  past  b o iad i.  Bu 
ko'pincha  yashash  sharoiti,  ovqatlanish  va  tibbiy  xizmat  ko'rsatish  daraja- 
siga  bogiiqdir.  Lekin  shunga  qaramasdan  Yaponiya,  Kosta-Rika  m am - 
lakatlarida  o iim   soni  boshqa  mamlakatlarga  nisbatan  kam,  bu  esa  ular 
aholisining  tarkibida  yosh  avlodning  ko'pligi  bilan  belgilanadi.
Populatsiyaning  katta-kichikligiga  ta ’sir  etuvchi  omillardan  biri  —  bu 
tug'ilgan  individlaming  jinsiy  balog'atga  yetish  darajasidir.  Bu  ko'rsatkich 
seipushtlilikka  nisbatan  o'zgaruvchan  bo'lib  har  bir  turda  har  xil  bo'ladi. 
Shuning  uchun  u  yoki  bu  populatsiyadagi  individlar  miqdorining  doimiy-

---

ligi  har  bir juft  individ  avlodining