I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

Regressiv
 
turdagi 
populatsiya 
generativ 
ko'payish 
xususiyatini 
yo'qotgan  populatsiyadir.  Bunday  populatsiyadagi  individlar  gullamaydi, 
yoki  gullasa  ham  urug‘  va  mevalari  unuvchanligini  yo'qotgan  b o iad i.  Bu 
esa  populatsiyaning  fltotsinozda  o ‘lib,  yo'qolib,  chirib  ketayotganligini 
ko‘rsatadi.
Normal
  turdagi  o'simliklar  populatsiyasi  jam oada  rivojlanish  davrining 
barcha  bosqichlarini  to iiq   o'tkazuvchi  o'simliklardir,  ular  spora  yoki 
urugiardan tortib,  to  voyaga  yetgan o'simliklar ko‘rinishida uchraydi.
Populatsiyaning  yosh  tizimi  o ‘simlik  va  hayvonlarda  ham  bir  necha 
omillarga  bogiiq.  U   birinchi  navbatda,  balog‘atga  —  voyaga  yetish  vaqti, 
u m r  ko'rish  m uddati,  ko'payish  davri  muddati,  avlodlar  davomiyligi,  o ta- 
onasidan  bir  vaqtda  tug'iladigan  individlaming  bunyodga  kelish  m uddati, 
har  xil  jins  va  yoshdagi  individlaming  nobud  b o iish   xarakteri,  populatsi­
yaning  son jihatdan  o'zgarib  turish  dinamikasi  kabilarga  bogiiq.
O'simlik  va  hayvon  populatsiyaning  yosh  tizimiga  juda  ko'p  misollar 
keltirish  mumkin.  Biroq  populatsiyaning  yosh  tizim ini  yaxshiroq  tasaw ur 
qilish  uchun  odam lardagi  yosh  davrlariga  oid  m aiu m o tlar  bilan  chekla- 
nishimiz  mumkin.
Odainlarning  tug'ilgan  kunidan  boshlab  qarishigacha  b o ig an   davri:
1. 
Yangi  tug'ilgan  bola
2. 
Emizikli  davrdagi  bola
3. 
G o'daklik
4. 
Ilk  bolalik
5. 
Bolalik
6. 
O'spirinlik
7. 
Yoshlik
8. 
Voyaga  yetislming  birinchi 
davri
9. 
Voyaga  yetishning  ikkinchi 
davri
10.  Yosh 
qaytgan 
(keksaygan) 
davr
11.  Qarilik
12.  Uzoq  um r  ko'rish  (uzoq  ya- 
shash)
1 — 10  kungacha
10  kundan  2  yilgacha
1  —  3  yosh 
4  —  7  yosh
8 — 12  yosh  (o'g'il bolalar) 
8 — 11  yosh  (qiz bolalar)
13  —  16  yosh  (o'g'il bolalar) 
1 2 - 1 5   yosh  (qiz bolalar)
17  —  21  yosh  (o'spirinlar)
16  —  20  yosh  (qizlar)
22  —  35  yosh  (erkaklar)
21  —  35  yosh  (ayollar)
36  —  60  yosh  (erkaklar)
36  —  55  yosh  (ayollar)
61  —  74  yosh  (erkaklar)
56  — 7 4   yosh  (ayollar)
75 — 90 yosh (erkaklar, ayollar) 
90  yoshdan  yuqorisi
Populatsiyaning  fazoviy  tizimi  populatsiya  maydonidagi  ayrim  in­
dividlar va  guruhlarning  tarqalish  xarakterini  ifodalaydi.  Odatda,  tu r  va  ay­
rim  populatsiyalar  ichida  individlar  bir  tekis  tarqalmaydi,  chunki  yashash 
shoriti,  ya’ni  ozuqa  resurslari,  boshpana  kabilar  notekis  taqsimlangandir.

---

Bundan  tashqari,  populatsiyani  tashkil  etuvchi  organizmlarning  biologik 
xususiyatlari,  harakatclianligi  muhim  ahamiyatga  ega  boiadi.  H ar  qanday 
populatsiyadagi  individlaniing  m a’lum  darajada  bir  joydan  ikkinchi  joyga 
ko‘chib  yurishi  kuzatiladi.  Ba’zi  bir  individlar  tug'ilgan  joyida  abadiy  ya- 
shab  qolishi  mumkin.  Ikkinchi  bir  populatsiyaning  individlari  esa  uzoq 
masofalarga  ko'chib  o'tadi.
Populatsiyadagi  individlaniing  uch  turdagi  tarqalishi  m a’lum:  1)  bir 
tekis;  2)  tasodifiy;  3)  guruhli  (to‘d a-to ‘da).
Individlar  bir  tekis  tarqalganda  xuddi 
mevali  daraxtlar  bog'da 
o ‘tqazilganidek,  bir-biriga  nisbatan  bir xil  masofada joylashadi.  Tabiatda  ushbu 
tarqalish  turi  juda  kam  uchraydi.  Yetilgan  o'rmonlarda  baland  daraxtlaming 
joylashishi  bir  tekis joylashishga  yaqin  keladi.  Suv  bo'yida  yashovchi  yirik  ko- 
loniyali qushlaniing  individlari ham  ana shunday joylashadi.
Tasodifiy  tarqalishda  individlar  bir-biridan  har  xil  masofada  joy­
lashadi.
Tabiatda  guruhli  tarqalish  turi  ko‘p  uchraydi.  Bunda  individlar  to ‘da 
hosil  qilib,  bir-biridan  turli  xil  masofada joylashadi.  Individlar guruh  ichida 
bir tekis  yoki  tasodifiy joy egallaydi.  G uruhli  tarqalish  notekis  m uhit  ta ’siri 
natijasida,  ya’ni  muhitning  ayrim  boMimlarida  qulay  sharoit  bo‘lishi  va 
ba’zi  birlarida  esa  noqulay  omillarning  mavjudligi  sabab  bo'ladi.
Populatsiyaning  o ‘sish  tezligi,  ya’ni  o'lim   bilan  tug'ilishning  umumiy 
natijasi  ham  uning  yoshi  tarkibiga  ta ’sir  etishi  mumkin.  Masalan,  ko‘p  yil- 
lardan  beri  Shvetsiya  aholisining  miqdori  deyarlik  doimiy  o ‘zgarmay  kel- 
moqda.  Deylik  populatsiyada  har  yili  m a’lum  doimiy  miqdorda  bolalar 
tug'iladi  va shuncha  miqdorda  o'lim   ham  b o iib   turadi.  Bu  populatsiyaning 
kattaligi  doimo  bir  xilday.  Agar ana  shu  populatsiyada  tug‘ilgan  bolalarning 
95  %i  45  yoshgacha  yashaydi  desak,  unda  45  yoshlik  populatsiya  a’zolari 
tug'ilgan  bolalar  sonining  95  %ni  tashkil  etadi.  Agar  tug'ilgan  lx)lalarning 
35 
%i
  80  yoshgacha  um r  ko'radi  desak,  unda  80  yoshli  qariyalar  populatsi­
yadagi  tug‘ilgan  bolalar  sonining  35  %ga  teng  bo‘ladi.  Demak,  Shvetsiyada 
yosh  tarkibi  bilan  tug'iladigan  odamlarning  umri  o ‘rtasida yaqin  muvofiqlik 
mavjud.  Biroq  o ‘limdan  kam  bo‘lsa  ham  tug'ilish  ko‘p  bo‘lib,  aholining 
o ‘sishi 
0,6
  %ni tashkil  etadi.
.  
Kosta-Rika  davlatida  esa  buning  mutlaqo  teskarisi  kuzatiladi.  1963- 
yilda  aholining  o ‘sishi  4,1  %  bo‘lgan.  Tug'ilishning  ko‘pligi  kichik 
yoshdagi  sinfiarning  ko'payishiga  olib  keldi.