I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

demograflar
  fikricha  populatsiyadagi  individlar  bir- 
birlaridan  jinsi  va  yoshi  bilan  keskin  farqlanadilar.  Populatsiyaning  jins 
tuzilmasi  turli  yoshdagi  guruhlardagi  erkak  va  urg'ochi  individlaming  son 
jihatdan  nisbati  hisoblanadi.  Populatsiyadagi  jinslar  nisbati,  birinchidan, 
jinsiy  xromosomalarning  qo'shilishi  bilan,  ya’ni  genetik  qonuniyatlarga 
bog'liq  bo'lsa,  ikkinchidan,  unga  m a’lum  darajada  tashqi  muhit  ham  ta ’sir 
etishi  mumkin.
Ekologik  nuqtayi  nazardan  qaraganda  populatsiyadagi  jinslar  nisbati-

---

ning  biror  tom onga  siljishi  ushbu  populatsiyadagi  mavqeyi  bilan  bog'liq. 
Masalan,  parazit  chuvalchanglar  va  jam oa  b o iib   yashovchi  hasharotlarda 
erkak  jins  faqat  otalanish  jarayonida  ishtirok  etishdan  iborat  b o ig a n i 
uchun  jinslar  nisbati  urg'ochilar  tomon  siljigan.  Sut  emizuvchilardan  tu - 
voqlilar  orasida  ham   ana  shunday  nisbat  kuzatiladi.  M onogam  yirtqich  sut 
emizuvchilar  va  qushlarda  erkak  jins  bolalarga  va  urg'ochi  jinsga  ozuqa 
tashishda  ishtirok  etadi.  Shuning  uchun  ularda jinslar  nisbati  teng  b o ia d i.
Populatsiya  evolutsiyasi  uchun  urg'ochi  organizmlarning  yoshi  m uhim  
ahamiyatga  ega.  Chunki,  bizga  m a’lumki,  populatsiya  individlarining 
o iis h i va  ularning  serpushtliligi  so‘zsiz jinsi  va  yoshiga  bogiiq  b o ia d i.  M a­
salan,  inson  populatsiyasi  sonining  o'sishi  ko‘pincha  15—35  yoshda  b o ig a n  
ayollarga  bog'liq.  Bu  potensialdan  yosh  yoki  undan  katta  b o ig an   ayollarda 
bu  xususiyat  ancha  past  boiadi.
Populatsiyaning  yosh  tizimi  sharoitga  qarab  har bir  populatsiya  uchun 
turning  genetik  xususiyatiga  bog'liq  bo'ladi.
O'simlik  fitotsinozidagi  muayyan  turlarning  har  xil  holatlardagi  in- 
dividlaming  yig'indisi  senopopulatsiya  deb  ataladi.  U ni  agar  gulli 
o'simliklar  misolida  ko'radigan  bo'lsak  unga  tuproqda  (yoki  uning 
yuzasida)  o 'z   hayotchanligini  yo'qotmagan  urug'lar,  nihollar  va  har  xil 
yoshdagi  individlar  kiradi.  Senopopulatsiyalaming  tarkibiy  qismiga  b a’zan 
o ‘t  o'simliklarning  yer  osti  oiganlari  —  ildizpoya,  piyozbosh,  tuganak, 
ildizmeva  kabilar  ham   kiradi.  Shunday  qilib,  jamoaning  turlar  tarkibi  — 
senopopulatsiyalar 
yig'indisidir. 
Turlarning 
o'zi 
esa 
populatsiya 
yig'indisidan  iborat.  Jamoadagi  populatsiyalar  turli  o ‘lchamdagi  m aydonni 
egallashi  va  yoshlarining  nisbatlari  bilan  farq  qilishadi.  T.A.Rabotnov 
populatsiyadagi  o'sim liklar  hayotini  quyidagi  davrlarga  ajratib  o'rgatishni 
taklif qiladi:
a) 
latent  davri
  —  bunda  o'simlik  spora,  urug'  yoki  mevalar  holida 
tinim  davrida  uchraydi.  Masalan,  terakning  urug'i  hayotchanligini  3  —  4 
kundan  to  3  haftagacha  saqlay  oladi,  ba’zi  bir  begona  o 'tla r  esa 
(shumg'iya,  zarpechak)  urug'ining  hayotchanligini  bir  necha  o 'n   yillab 
saqlay oladi;
b) 
virgit  davri  —
  o'simlikning  maysalik  davri,  ya’ni  yosh  o'simlikning 
gullashgacha  bo'lgan  davri;
d) 
generativ  (yetilish)  davri
  —  sporalar  yoki  gullash  va  urug'  hosil 
bo'lish  davri;
e) 
senil (qarilik)  davri -
  o'simliklarda  fiziologik jarayonlarning  susayi- 
shi,  generativ  ko'payish  xususiyatning  yo'qolish  davri.
T.A.Rabotnov
  tushunchasiga  ko'ra  populatsiyalarning 
invazion,  normal 
va 
regressiv
  xillari  bo'ladi. 
invazion
  populatsiya  deyilganda,  o'simliklar 
jamoasiga  endigina  kirib  kelayotgan  populatsiyalar  bo'lib,  ular  nihollar, 
yosh  hamda  voyaga  yetgan  holdagi  o'sim liklardan  tashkil  topgan  bo'ladi. 
Bunday  populatsiyaning  urugiari  fitotsinozga  tashqaridan  kelib  qolib, 
jam oada  muhim  o 'rin   egallamasligi  yoki  mutlaq  yashay  olmasligi  ham 
mumkin.

---