I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

6.  Orografik  omillar
Bunga  relyef va  unga  bogiangan  dengiz  sathi  balandliklari  kiradi.  Bu 
tuproq  va  iqlim  qayta  taqsimlanish  natijasida  ta ’sir etadi.  Masalan,  Markaziy 
Osiyoda  dengiz  sathidan  ko‘tarilgan  sari  iqlimi,  tuprog‘i  va  o ‘simliklari  ham 
o'zgarib  boradi  va  bu  mintaqada  mutanosib  ravishda  c h o i,  adir,  tog‘,  yaylov 
o ‘simliklari  uchraydi.  Chunki,  dengiz  sathidan  ko'tarilgan  sari  harorat 
pasayib,  yog‘inning  miqdori  ko'payib  boradi.  Shu-ningdek;  tuprog‘i  ham 
o'zgaradi.  Joy  balandligining  o'zgarishi  bilan  o ‘zgargan  issiqlik,  namlik  bir- 
gina  o ‘simliklarning  o'sishiga,  shakliga  ta ’sir  etibgina  qolmasdan,  balki  ular- 
ning 
meva 
hosil 
qilishi 
tezligini 
ham 
o ‘zgaitiradi. 
Masalan, 
G-I-Paplovskayaning  (1948)  ko'rsatishicha,  pixta  daraxti  600  metr  ba- 
landlikda  4  yildan  keyin  urug‘  hosil  qilsa,  900  m etr  balandlikda 
6
  va 
1300  metr balandlikda  esa 
8
  yildan  keyin  urug'  hosil  qiladi.

---

Soylik  va  tepaliklarning  janubiy  va  shimoliy  qismlarida  ham   keskin 
farqlar  kuzatiladi.  M asalan,  shimoliy  balandliklarda  namlik  ko‘p  harorat 
nisbatan  past  bo'lganligi  sababli  mezofil  o‘simliklar  ko‘p  o'sadi.  Aksincha, 
janubiy  balandliklarda  issiqlik  ko'proq,  namlik  kamroq  bo'lganligi  sababli 
kserofil  o'sim liklar  ko‘p  o'sadi.  C ho'l  zonasida  relyefning  o'simliklarga 
ta ’siri  ancha  kuchli.  C h o ‘l  zonasining  balandlik  joylarida  o'sim liklar  juda 
siyrak  o ‘sadi,  borlarining  bo'yi  ham  pakana  bo‘ladi.  Chuqurlik joylarda  esa 
buning  aksi,  o'sim liklar soni  ko‘p  va  baland  bo'lib  o ‘sadi.
NAZORAT  SAVOLLARI
1.  Tuproqning  qaysi  qatlami  (qismi)  eng  muhim  ekologik  omil 
hisoblanadi?
2.  Mikrobiota,  mezobiota  va  makrobiota tushunchalariga  izoh  bering.
3.  Rizosfera  nim a  va  uning  ahamiyati.
4.  Tuproqdagi  mikroorganizmlar  miqdori  qanday omillarga  bogiiq?
5.  Tuproqning  kislotali  muhitiga  o'sim liklam ing  munosabatlarini  tu- 
shuntiring.
6
.  Makro  va  mikro  elementlarning  o'sim liklar  uchun  ahamiyati  nim a- 
dan  iborat?
7.  T uproq  unumdorligiga  nisabatan  o'sim liklar  qanday  guruhlarga 
bo'linadi?
8
.  Sho'rlangan  tuproqda  o'suvchi  o'sim liklam ing  ekologik  xususiyatla- 
rini ta ’riflang.
9.  Orografik  om illar va  ulaming  o'sim liklar  uchun  ahamiyati.

---

VI 
BO‘LIM 
POPULATSIYA TO‘G‘RISIDA TA’LIMOT
1.  Biologik shakllanish  darajalari  va  ulaming  iyerarxik qatorlari
Tirik  materiya  (hayot)ning  asosan  oltita  shakllanish  darajasi  bo'lib, 
ular  quyidagi