I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

reproduktiv
 (nasi  qoldiradigan)  yoshgacha 
borib  yetishiga  bog‘liq.
Har  bir  tur  o ‘ziga  xos  yashash  chizig'iga  ega.  Ko'pchilik  o'simlik  va 
hayvon  organizmi  qarigandan  so'ng  hayotchanlik  xususiyatlarini  susaytiradi. 
Bu  tabiiy biologik  qonun  bo‘lib,  organizm  qarigan  sari  uning  o ‘lish  ehtimoU 
ortib  boradi.  O'lish  sabablari  turlicha  boMadi.  Biroq  uning  eng  asosiy  negizi 
tashqi  muhitning  noqulay  omillariga  organizmning  chidamliligi  susayadi, 
ayniqsa,  organizm  kasalliklarga  chidamsiz  bo‘lib  qoladi.  Bunga  misol  qihb 
odamlar populatsiyasini  olish  mumkin.
Oliy sifatli  tibbiy  yordam  ko'rsatish  ham da  ratsional  ovqatlanish  dara- 
jasiga  ega  bo‘lgan  rivojlangan  mamlakatlarda  ko'pchilik  odamlar  uzoq  um r 
ko'rishadi,  biroq  bu  mamlakatlarda  ham  hozircha  odamning  o'rtacha  um - 
rini  75  yoshdan  oshirish  imkoniyati  bo'lmayapti.  Chunki,  bu  ko‘pincha 
bolalar  o'limiga  bog‘liqdir.  Rivojlangan  mamlakatlarda  bolalar  o ‘limi 
ancha  past  bo‘Isa  ham,  hozirgacha  uni  mutlaqo  yo‘qotib  bo'linganicha 
yo‘q.  Yashash  chizig‘iga  qarilikdan  tashqari  yana  bir  qancha  omillar,  ju m - 
ladan,  tasodifiy  o'lim   ta ’sir  ko‘rsatib  turadi.  Chunki,  yosh  o'tib  borishi  bi- 
lan  tasodifiy  o'lim   xavfi  oshib  boradi.  Tasodifiy  o'limlarga  avtomobil, 
temiryo'l,  havo  yo'llari,  ishlab  chiqarish  korxonalari  va  urushlarda  halok 
bo'lgan  kishilar  kiradi.  Masalan,  hozirgi  kunda  Angliyada  avtomobil  fpji- 
asida  halok  bo'lgan  kishilar ko'pincha  20—25  yoshga to'g'ri  keladi.
Populatsiyaning  o'sish  chizig'i.
  Tug'ilish  o'lishga  qaraganda  ko'p  bo'Ub 
tursa,  unda  populatsiya  o'sib  boradi.  Populatsiyaning  o'sish  qonuniyatini  tu- 
shuntirish  uchun  bakteriyalar  populatsiyasining  o'sish  moduli  bilan  tanishib 
chiqilsa  bu  masala  oydinlashadi.  Madaniy  boy  muhitda  o'stirilgan  bakteriyalar 
populatsiyasi  intensiv  ko'payish  (o'sish)  xususiyatiga  ega.  Biroq  oqibatda 
o'sayotgan  populatsiya  ko'pchilik  sabablaiga  ko'ra,  masalan:  ozuqa  za- 
hirasining  kamayishi,  modda  almashinishi  jarayonida  hosil  bo'lgan  toksik 
moddalaming  hosil  bo'lishi  natijasida  intensiv  o'sish  mutlaqo  to'xtaladi  va 
populatsiya  o'sishi  susayadi,  o'sish  chizig'i  pasayadi.  Populatsiyaning  bunday 
o'sishini  zichlikka  bog'Iiq  o'sish  deyiladi,  chunki  o'sish  tezligi  populatsiya 
zichligiga  ko'p  miqdorda  bog'liqdir.  Populatsiya  zichligining  ortishi  bilan 
populatsiyaning  o'sishi sekinlashib borib  pirovardida 
0
 ga tenglashishi  mumkin.
O'sish  nolga  tenglashganda  populatsiya  stabillashadi.  Ya’ni  o'sishninig 
katta-kichikligi  devarli  o'zgarmaydi.
Populatsiyalarning  xuddi  shunday  o'sishi  bir  qancha  bir  hujayrali  va 
ko'p  hujayrali  organizmlarda,  jum k.dan,  dengiz  va  okean  suvo'tlarida  ham 
kuzatiladi.
Populatsiyaning  ma’lum  sharoitdagi  optimal  katta-kichikligi  shu  shar- 
oitning  populatsiya  individlarini  boqish  hajmiga  yoki  uning  mahsuldorligiga 
ko'p  bog'Iiq  bo'ladi.  Sharoit  mahsuldorligi  qancha  ko'p  bo'lsa,  populatsi­
yaning  hajmi  shunchalik  keng  va  ko'p  bo'ladi.  Biroq  ularning  kelajakda 
yanada  o'sishiga  shu  sharoitning  chegaralovchi  omillari  salbiy  ta ’sir 
ko'rsatib  turishi  mumkin.
Populatsiya  gomeostazi.
  Tashqi  m uhitning  o'zgarishidan  qat'iy  nazar

---

populatsiya  sonining  bir  m e’yorda  saqlanib  terishi 
gomestaz
  (yunoncha 
«gomeo»  —
  o'xshash, 
«statist
  —  holat)  deyiladi.  Populatsiya  gomeostazi 
turning  ekologik  xususiyatlari,  uning  harakatchanligi,  yirtqich  va  parazitlar 
ham da  boshqa  omillarning  ta ’sir etish  darajasiga  bog'liq bo'ladi.
Populatsiyaning  zichligini  boshqarish  o'sim liklarda  hududni  hisobga 
olgan  holda  o ‘z -o ‘zini  siyraklashtirish,  vegetativ  quw atini  oshirishda 
nam oyon  bo‘Isa,  hayvonlarda  esa  ozuqa  zaxiralari  cheklangan  holatda 
bo'ladi.  Ko'pchilik  turlar  populatsiyasining  o'sishini  sekinlashtiruvchi  m e- 
xanizmlardan  biri  individlaming  o ‘zaro  kimyoviy  ta ’sir  etishidir.  C hunon- 
chi,  itbaliqlar  suvga  maxsus  tnodda  ajratib  chiqarib,  boshqa  yosh  it- 
baliqlaming  o'sishini  to ‘xtatib  qo'yadi.  Itbaliq  qanchalik  yirik  bo‘lsa,  u 
ajratib  chiqargan  m odda  mayda  itbaliqlarga  shunchalik  ta ’sir  etadi.  Bitta 
yirik  itbaliq  75  litr  suvda  barcha  kichik  itbaliqlarning  o ‘sishini  cheklab 
qo'yishi  mumkin.  Yirik  itbaliqlar  quruqlikka  chiqib  ketgandan  so‘ng  suvda 
ular  ajratib  chiqargan  moddaning  kuchi  qolmaydi,  shundan  so'ng  kichik 
itbaliqlar  yana  o'sishda  davom  etadi.  Buning  ekologik  mohiyati  shundaki, 
suvdagi  ozuqa  resurslaridan  tezlik  bilan  foydalanib,  metamorfozni  tez  tu - 
gallaydi.  Uning  ketidan  mayda  itbaliqlar  populatsiyasi  go‘yo  rezerv 
hisoblanib,  qulay sharoit  yaratilganda  hayot  kechiradi.
Hayvonlar  orasida  kuchli  ko‘rinishdagi  populatsiyalar  sonini  boshqa- 
rishga  ozuqa  zaxirasi,  suv  yoki  boshqa  resurslar  ham   cheklanganda  kuzati- 
Iadi.  Chunonchi,  chuchuk  suvda  yashovchi  okun  balig‘i  boshqa  turdagi 
baliqlar  bo'lmaganda  o'zining  populatsiya  zichligini  yosh  baliqlar  (bola- 
lari)ni  yeb  hayot  kechiradilar.  Yosh  baliqlar suvdagi  mayda  planktonlar bi­
lan  oziqlanadi,  katta  baliqlar  esa  bunga  moslashmagan. 
0
‘z  bolasini  tutib 
yeyish  (kannibalizfn  hodisasi)  holati  uzoq  vaqt  davom ida ocharchilik  kuza- 
tilganda  yirtqich  sut  emizuvchilar  populatsiyasida  ham   kuzatiladi.
Populatsiyani  son  jihatdan  cheklashning  ikkinchi  ko'rinishi  zichlik  or- 
tishi  bilan  fiziologik  va  xulqiy  holatlaming  o‘zgarishidir.  Bu  o ‘z  navbatida 
yalpi  ko‘chib  ketish  instinklarini  keltirib  chiqaradi.  Natijada,  o'troq  hayot 
kechirayotgan  populatsiyaning  ko‘pchilik  qismi  ushbu  hududdan  chiqib  ke- 
tishiga  majbur  bo'ladi.  Hayvonlardagi  hudud  bilan  bogiiq  bo‘lgan  xatti- 
harakatlar  instinklar  tizimi  sifatida  kelib  chiqqan  bo‘lib,  u  populatsiyaning 
ayni  bir  maydonda  son  jihatidan  o'sishini  boshqarishning  samarali  me- 
xanizmlaridan  hisoblanadi.  Populatsiya  zichligining  ortishi  individning 
tug'ilish  va  nobud  bo‘lish  miqdorining  pasayishi  yoki  ortishi  kabi  fiziologik 
o ’zgarishlar bilan  kechadi.