I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

VII  BO 'L IM
JAMOALAR T O ‘G ‘R ISID A   TA’LIM O T
1.  Jamoaning  tuzilishi  va  shakllanishi
Jamoa
  —  Ekosistemasining  tirik  ajralmas  qismi  b o ‘lib,  m a’lum  bir 
hududni  egallagan,  bir-biriga  o'zaro  ta ’sir  qo'rsatuvchi  populatsiyalar 
yig'indisi  hisoblanadi.
Masalan,  em anlar  jamoasi  yoki  shuvoqlar  jamoasi  deganda  ana  shu 
hududlarda  yashovchi  barcha  o ‘simliklar  va  hayvonlami  o ‘z  ichiga  oluvchi 
tirik  organizmlar jamoasini  e ’tiborga  olib,  ularda  em anlar  va  shuvoqlar  us- 
tunlik  qiladi.  Shu  sababli  bu  jamoalarni  emanlar  yoki  shuvoqlar  jamoasi 
deb  yuritiladi.
Ba’zi  bir  jamoalarni  aniqlash  qiyinlik  tug'diradi,  chunki  bu  jamoaga 
kiruvchi  bir-birlari  bilan  o'zaro  munosabatda  bo'lgan  kom ponentlar  o ‘z 
chegarasidan  tashqariga  chiqib  ketgan  b o iish i  mumkin.  Jam oa  bu  dinamik 
harakatda  boMgan  birlik  bo‘lib,  unda  har  xil  tropik  darajada  b o ig a n   or­
ganizmlar  hayot  kechiradi,  jam oa  orqali  energiyalar  oqim i  ham da  ozuqa 
moddalarning  uzluksiz almashinuvi  b o iib   turadi.
Jamoaning  tizimi  ma’lum  vaqt  ichida  asta-sekinlik  bilan  shakllanadi. 
Bunga  misol  qilib,  vulqonlar  ta ’sirida  hosil  bo‘lgan  yalong'och  tog‘ 
jinslarida  asta-sekinlik  bilan  jam oaning  hosil  bo'lish jarayonini  model  qilib 
olish  mumkin.  Bunday  jinslarda  tuproq  hali  hosil  boim aganligi  sababli 
ularda  daraxtsimon  o'simliklar o ‘sa  olmaydi.  Biroq,  har  xil  y o ila r  bilan  bu 
yerlarga  kelib  qolgan  suvutlari  va  lishayniklar  o'sib  joylashib  oladilar  va 
jam oaning  dastlabki  tizimini  shakllantiradilar.  Sekin-asta  halok  bo‘lgan  va 
parchalangan  suvo'tlari  va  lishayniklaming  qoldiqlari  bu  yerlarda  tuproq 
qatlamining  hosil  boMishiga  olib  keladi,  natijada,  bunday  joylarda  moxsi- 
m onlar  va  paporotniklarning  o'sishi  va  rivojlanishi  uchun  imkoniyat  vu- 
judga  keladi.  Pirovardida  ulardan  so‘ng  yuqori  taraqqiy  etgan  urugMi 
o'simliklarning  o ‘tsimon,  bo‘tasimon  va  hattoki  daraxtsim on  vakillari 
paydo  bo‘la  boshlaydi.  Ana  shu  yuqorida  aytilgan  sxemalardagidek  m a’lum 
davr  ichida  bir  turlaming  ikkinchi  bir  turlar  bilan  almashinishi 
ekologik 
suksessiya
  deyiladi.  Shunday  jam oalarning  hayvonlar  dunyosida  ham   bir 
turning  ikkinchi  tur  bilan  almashinib  turishi  kuzatiladi.  Bunday  almashinib 
turishga  turlarning  almasliinishi  yoki  qo'shni  jam oalardan  turlarning  mi­
grât siyasi  (kirib  kelishi)  sabab  bo‘ladi.
Tog* jinslaridagi  dastlabki  paydo  bo‘lgan  suksessiyalar  birlamchi  sukses- 
siyalar  deyiladi.  Birlamchi  suksessiyadan  farq  qilib  ikkilamchi  suksessiya  deb

---

ilgari  tirik  oiganizmlar  yashagan  qoldiqlari  boigan,  biroq  hozirgi  kunda 
o ‘simliklari  juda  kam  rivojlangan  joylarda  boshlanayotgan  suksessiyaga  ayti- 
ladi.  Aiia  shunday  ikkilamchi  suksessilarga  misol  qilib,  kesilgan  o'rm onlarni, 
qishloq  xo'jaligida  foydalanib  kelingan,  biroq  kuygan  va  tashlab  qo'yilgan 
yerlarni  olish  mumkin.  Ana  shunday  joylarda  o'simliklaming  sporalari, 
urugiari,  vegetativ  ko‘payish  organlari  (ildizpoyalar,  piyozboshlar)  saqlanib 
qolib,  suksessiyaning shakllanishiga ta ’sir ko‘rsatadilar.  Birlamchi va  ikkilam- 
chi  suksessiyalarda  ham  uni  o ‘rab  turgan  flora  va  fauna  hal  qiluvchi  rolni 
o ‘ynaydi,  ana shular ishtirokida suksessiyalar bo‘lib turadi.
2.  Biotsenozlar
Biotsenoz  (bio  —  yunoncha  —  hayot,  koynos  —  um um iy  m a’noni 
bildiradi). 
0
‘xshash  sliaroitga  moslashib  oigan  va  bitta joyning  o ‘zida  birga 
yashaydigan  barcha  tirik  organizm lar  yigindisi  biotsenoz  deyiladi. 
C hunonchi, 
0 ‘zbekistonning 
qum li 
choilarida 
o ’sadigan 
barcha 
o ‘simliklar  (saksovul,  quyonsuyak,  singren,  shuvoq,  qizilcha,  qandim ,  ilak, 
q o ‘ng‘irbosh  va  hokazolar),  yashaydigan  hayvonlar  (quyonlar,  toshbaqalar, 
ilonlar,  kaltakesaklar,  echkiem arlar,  kiyiklar,  bo‘rilar,  tulkilar  va  hasharot- 
lar),  m ikroorganizm lar shu  m intaqaning biotsenoziga  misol  b o i a  oladi.
D em ak,  biotsenoz  biogeotsenozning  tirik  qismidir.  Biotsenozda  ya­
shaydigan  o ‘simliklar,  hayvonlar  va  mikroorganizmlar  doim   bir-birlariga 
m a’lum  m unosabatda  aloqada  b o ia d ila r.  Ulaming  ana  shu  munosabatlari 
hayot  kechirish  sharoitiga  ham   ta ’sir etib  turadi.
Yashash  sharoiti  bir  xil  b o ig a n   o'tloqlar,  o ‘rmonlar,  yaylovlar,  bot- 
qoqlar,  sug‘oriladigan  ekinzorlar  va  shoüpoyalar  ham   biotsenozga  misol 
b o l a   oladi.  Biotsenoz  um um iy  tabiiy  kompleks  biogeotsenozning  tirik 
qismidir.  Biotsenoz  doim   rivojlanib  boradi  va  bu  rivojlanish  jarayoni 
odatda,  uzoq vaqt  davom  etadi,  bunda  bir biotsenoz asta-sekin  ikkinchi  bir 
biotsenozga  almashinadi.  O dam ning  xo'jalik  faoliyati  biotsenozni  o ‘zi 
uchun  foydali  tam onga  qarab  o ‘zgartirishi  mumkin  (masalan,  tabiiy 
k oilarning  hosil  b o iish i,  yangi  yerlam ing  o'zlashtirilishi,  orolning  quriy 
borishi  va  hokazolar).  Biogeotsenozning  turg‘unligini  moddalarning  davriy 
aylanishi  (o ‘lik  tabiatdan,  tirik  tabiatga,  tirik  tabiatdan  esa  o ‘lik  tabiatga 
tinm asdan  aylanishi)  orqali  ta ’minlanadi.  Bunda  energiya  manbayi  quyosh 
hisoblanadi.  U ning  energiyasi  davriy  aylanish  jarayonida  kimyoviy  b o g ia r 
energiyasiga,  keyin  esa  m exanik va  issiqlik energiyasiga  aylanadi.
Ekologik  sistemada  ham m a  organizmlar  oziqlanishga  va  energiya 
qabul  qilishga  qarab  ikki  guruhga  b o iin a d i:  avtotroflar va  getrotroflar.