I ham dam ov, Z. Bobom uradov, E. Hamdamova

3.  Ekosistemaning  asosiy komponentlari.  Tirik  organizmlar  ekosistemaning 
asosiy  qismi:  avtotroflar,  geterotroflar,  rodutsentlar,  konsumentlar,  redut-
scntlar.  Fizik  muhit
Populatsiya
  atamasi  bu  m a’lum  bir  tur  individlarining  guaihini 
bildirsa, 
jamoa
  atamasi  deb  esa  (biotik  jam oa)  m a’lum  bir  hududni  ej al-

---

lagan  populatsiyalar  yig'indisiga  aytiladi.  Tirik jam oa  va  notirik  tabiat  bir- 
biri  bilan  uzviy  bog‘langan  bo'Iib,  ular  birgalikda  ekologik  sistema  (ekosis- 
tem a)ni  hosil  qiladilar.  Biotsenoz  esa  ekosistema  (biogeotsenoz)ning  tirik 
qismi  bo'Iib  hisoblanadi. 
Biom  —
  bu  katta  regional  subkontinental  biosis- 
tem a  bo'Iib,  u  qandaydir  bitta  o'simliklar  tipi  bilan  yoki  landshaftning 
boshqa  o'ziga  xos  xususiyati  bilan  xarakterlanadi.  M asalan,  m o'tadil  iqlim 
sharoitidagi  keng  bargli  o 'rm o n lar  biomi  yoki  c h o i   zonasidagi  qumli 
o'sim liklar  biomi  va  hokazo.  Ekologiyada  qo'lianadigan  eng  katta  biologik 
sistemalarga  biosfera  yoki  ekosfera  kiradi.  Biosfera  —  bu  yer  yuzining  bar- 
cha  tirik  organizmlar  yashaydigan  qismi  hisoblanadi.  Dunyoda  quyidagi 
biom lar  uchraydi:
1.  Namli tropik biomlari.
  Bu  zonaning  iqlimi  yil  bo‘yi  issiq  va  nam  ko‘p 
bo'lganligi  sababli turli  xil  o'sim liklar jamoasi  va turlarning  o'sishi  uchun  qu- 
laydir. 
0
‘simliklari  orasida  ko'pchilikni  lianalar  (chirmashib,  o'rmalab 
o ‘suvchi  o'simliklar)  tashkil  etadi.  Ko'pchilik  mamlakatlaming  tropik 
o'rm onlarida  (Panama,  Indoneziya,  Braziliya)  epifetlar juda  ko'p  uchraydi. 
Bu  zonada  o'suvchi  daraxt  o'simliklaming  ildizlari  ko'pincha  tuproq 
yuzasiga  yaqin  joylashgan  bo'Iib,  doskasimon  shaklda  bo'ladi.  Tropik  min- 
taqa  turlarga  juda  boy  bo'Iib,  Braziliyada  40  ming,  Indoneziyada  43  ming 
o'simlik  turi  o'sadi.  Bu  m intaqalarda  yer  yuzasidan  balandlikka  ko'tarilgan 
sari  har  1000  metrda  harorat 
6
°C  pasayib  boradi.  Shuning  uchun  tog'li 
tropik  mintaqalarda  iqlimi  sovuq,  doimo  shamol  esib  turadi.  Demak, 
o'simlik  turlari  ham   borgan  sari  kamayib  boradi.  Masalan,  Kolumbiyaning 
eng  baland  tog'lik  mintaqasi  Andada  taxminan  4000  m  balandlikda joylash­
gan  bo'Iib,  yil bo'yi  harorat o'rtacha  5°C orasida bo'ladi.  Shu  sababli  bu  yer- 
larda  o'sim lik  turlari  va  ularning  hayotiy  shakllari  juda  kam  miqdorda 
uchraydi.  Bor o'simliklar  ham   karlik shakldadir.
2.  Sublropik  cho ‘llar.
  Bu  mintaqaning  yozi  issiq  va  quruq  bo'Iib  yer 
sharining  ekvatordan  shim olga  va  janubga  tom on  joylashgan  30°C  keng- 
likni  ishg'ol  etadi.
Bu  mintaqada  shu  iqlim  sharoitiga  moslashgan  kamdan-kam  o'simlik 
va  hayvon  turlari  o'sadi  va  yashaydi.  Agar  namli  tropik  iqlim  sharoitida  or- 
ganizmlaming  yashashi  uchun  chegaralovchi  omil  yorog'lik  va  oziq  modda- 
lar  bo'lgan  bo'lsa,  subtropik  ch o 'l  mintaqalarda  esa  namlikdir.  Bu  yerlarda 
o'suvchi  kaktuslarda  qurg'oqchilikka  moslashuvchi  belgilaridan  biri  bu  barg- 
lari  tikanlarga  aylanganligidir. 
Bu  esa  suvni 
kam  bug'lantiradi  va 
o'simliklarni  hayvonlardan  asraydi.  Bu  mintaqaning  xarakterli  o'sim - 
liklaridan  biri  gigant  kaktuslardan  (Meksikada)  Saguara  va  daraxtsimon  yuk- 
kalardir  (Kalifomiya  va  Moxave  cho'llarida  ko'p  o'sadi).
3.  Mo'tadil  iqlim  mintaqasining  o ‘rmonlari.
  Bu  mintaqaning  qislii 
sovuq,  yozi  iliq  bo'Iib,  yog'ingarchilik  ko'p  yog'adi.  Masalan,  Rossiyaning 
o'rm o n   mintaqasida  yillik  yog'inning  miqdori  600—700  mm  gacha  boradi. 
Tuprog'i  bo'z  tuproq.  Bu  m intaqada  asosan  qarag'ay,  yel,  pixta,  dub,  ti- 
log'och,  oq  qayin,  osina  kabi  o'sim liklar  o'sadi.  Bu  o'simliklardan  tashkil 
topgan  o 'rm o n la m i  ikki  qismga  bo'lish  mumkin:  Ignabargli  va  bargli

---

o'rm onlar.  Bargli  o'rm onlar  o 'z   navbatida  keng  va  kichik  bargli  o ‘rmon 
o'simliklariga  bo‘linadi.  Keng  barglilarga  dub,  zirk,  qayrag‘och,  lipa,  yasin 
kiradi.  Kichik  barglilar esa oq  qayin,  osinadan  iborat.
Ignabargli  o ‘rmonlar  Rossiya  o ‘rnionlaming  80  %ni  tashkil  etib, 
ularning  asosiy  qismini  qarag‘ay,  yel,  tilog‘och,  pixtalar tashkil  etadi.
AQSHning  Indiana  shtatida  oq  dub  dom inant  bo'lib,  uning  ostida 
qand  zarangi  va  kichik  butachalar  o'sadi.  G 'arbiy  Virgeniyada  qizil  yel 
daraxti  keng  bargli  daraxtlar  bilan  birga  o ‘sib  aralash  o ‘rm onlar  zonasini 
hosil  qiladi.  Shimoliy  AQSH  va  Kanadada  oq  qayin,  olxa,  yel,  pixtadan 
hosil  bo‘lgan  o 'rm o n lar  bo'lib,  ular  sovuq  iqlim  mintaqasiga  ham   kirib 
borgan.