I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Neogenoz bosqichi. 
Kishilik jamiyatining paydo bo'lishi bilan biosferaning 
neogenoz davri boshlanadi. Bu davrda biosferaning evolyutsiyasi inson- 
ning ongli m ehnat faoliyati ta ’sirida davom etadi. N eosfera tushunchasi 
1924-yilda fransuz oJimi E.Lerua tom onidan kiritilgan, yunoncha “n o o s”
— aql, “sfera” — har so‘zlaridan olingan. V.I.Vemadskiyning ta ’biriga ko‘ra, 
neosfera inson m ehnati va ilmiy faoliyati -ta’sirida o'zgargan biosferadir. 
O dam ning paydo b o ‘lishi biosferaning o ‘zgarishiga kuchli t a ’sir etgan. 
Fanning, texnikaning va sanoatning ju d a tez rivojlanishi elem entlam ing 
biogen migratsiyasini tezlashtirib yubordi. Inson o ‘z faoliyatining dastlabki 
bosqichlaridan boshlaboq o ‘simliklar, hayvonlar ayrim turlarining yo'qolib 
ketishiga sabab b o ‘lgan. Tosh asrida yashagan odam lar m am ontlar kabi 
yirik sutem izuvchilam ing yo'qolib ketishiga sabab b o ‘lgan. Inson ham b io ­
sferaning bir qismi b o ‘lib, u o ‘ziga kerak bo'lg an narsalam ing xilma-xilini 
biosferadan oladi. Biosferaga esa faqat sanoat chiqindilarini ajratib chiqaradi, 
keyingi vaqtlarda inson faoliyati natijasida tabiiy resurslar tobora kamayib 
ketm oqda. K o ‘plab 
0
‘simlik va hayvon turlari yo'qolib borm oqda. Atrof- 
m uhit, sanoat, turm ush chiqindilari, zaharli kimyoviy m oddalar to m o ­
nidan ifloslanm oqda va zaharlanm oqda. Tabiiy ekosistem alar, k o ‘llar, 
o ‘rm o n la r b u z ilm o q d a . B iosferadagi b u n d a y n o q u lay o ‘zg a rish la r 
o ‘sim liklar va hayvonlar olam iga insonning o ‘ziga ham kuchli t a ’sir 
ko‘rsatm oqda. Insonning gidrosferaga va atm osferaga t a ’sirlarining tobora 
kuchayib borishi biosfera doirasida iqlim ning o'zgarishiga olib kelm oqda. 
Buni keyingi m a ’ruzalarda batafsil yoritam iz.
S o ‘nggi yillarda A ntarktida atm osferasida ozonning jud a kam ayib keti- 
shi natijasida “ozon teshiklari“ hosil b o ‘lishi kabi ayanchli, xavfli hodi- 
salar kuzatilm oqda. Bu hodisaning va ozon qatlam i buzilishining oldini 
olish m aqsadida K anadaning M onreal shahrida 50 m am lakat vakillari 
(1987) freonlar ishlab chiqarishni o ‘rtacha 50 % ga kam aytirish t o ‘g‘risida 
xalqaro bitim ga q o ‘l q o ‘ydilar. Biroq atm osfera ifloslanishi yildan yilga 
davom etib kelm oqda. Atm osferaning ifloslanishi sanoat korxonalarining 
chiqindilari, transport vositalari ajratib chiqaradigan birikm alar, ayniqsa, 
H 2S, uglerod va og‘ir m etallardan q o ‘rg‘oshin, mis, kadm iy, nikel va 
boshqa m etallar zarrachalari hisobiga tobora ortib borm oqda. Atmosferaga 
h ar yili 100 m lnlab to n n a ifloslanuvchi m o ddalar ajratiladi.
105

---

Tojikistonning M .T ursunzoda shahri atrofida qurilgan alyum iniy zavodi 
chiqindilari Surxondaryo viloyati m ashhur ano rzo rlar hosilining keskin 
kam ayishiga, m evalam ing m aydalanib ketishiga, hayvonlar va odam lar 
orasida kasalliklarning k o ‘payishiga olib keladi. S u g 'o rish va san o at 
korxonalari uch un suvdan isrofgarchilik bilan foydalanish kichik daryo- 
ning qurib qolishiga, yirik daryolar suvining keskin kam ayib ketishiga olib 
kelm oqda.B unday ayanchli hodisalarning tip ik m iso li Orol dengizi m uam - 
m osidir. M ineral o ‘g ‘itlam ing chorvachilik chiqindilari va kanalizatsiya- 
ning suv havzalariga qo'shilishi, suvda azot va fosforning ortib ketishiga, 
suvo'tlarining k o ‘payib ketishiga olib kelm oqda. Kislorod zahirasi k am a­
yishi natijasida suvdagi hayvonlar, ayniqsa, baliqlar qirilib ketm oqda.
Keyingi vaqtlarda o ‘rm onlarning k o ‘proq kesilishi, yong‘inlar n a ti­
jasida ularning qisqarishi, iqlim ning keskin o ‘zgarishiga, suvdagi baliqlar- 
ning kamayishiga, tuproq holatining yom onlashishiga olib kelm oqda.
Shu sababli tab iatn i m uh o faza qilish hozirgi v aq td a eng d olzarb
m asalalarga aylanm oqda. Tabiatni m uhofaza qilish m aqsadida xalqaro 
“ Biosfera va in son” (qisqacha MAB — M an en d biosfera) dasturi qabul 
qilingan. Bu dastur doirasida 0 ‘zbekistonda ham alohida dastur tuzilgan. 
“ Biosfera va in so n ” dasturi atrof-m uhitning holatini va insonning bio- 
sferaga ta ’sirini o'rganadi. Bu dastum ing asosiy vazifasi hozirgi davrdagi 
inson xo'jalik faoliyatining kelajakda qanday oqibatlaiga olib kelishi m u m - 
kinligini aniqlash biosfera boyliklaridan oqilona foydalanish, uni m uhofaza 
qilish choralarini ishlab chiqardilar.
A D A B I Y O T L A R :
1.1A Karimov. O'zbekiston buyukkelajak sari. - Toshkent: “O'zbekiston” nashri- 
yoti, 1998. 503—523-betlar.
2.Т.А.Акилова, В.В.Хаскин. Экология. — Москва: изд. Ю НИТИ., 1998. 
стр. 98—108.
3.P.Baratov. Yerbilimi va o'lkashunoslik. — Toshkent: “O'qituvchi” nashriyo- 
ti, 1990. 203—209-betlar.
4.N.Grin, U.Geylor. Biologiya. Tom l.k. Mir, 1990. 11-12 -betlar.
5.Umumiy biologiya. Akademik X.To'raqulov tahriri ostida. - Toshkent: “Sharq” 
nashriyoti, 1996. 335—348-betlar.