I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Biotsenoz va uning tizimi, tarkibiy qismi. 
Biotsenoz (“bio” - hayot, 
“k o in o s” - um um iy nom idan olingan) tirik organizm lar jam oasidir. 
O 'xshash sharoitga m oslashib olgan va bitta joyning o ‘zida birga yashay- 
digan barcha tirik organizm lar yig'indisi 
biotsenoz 
deyiladi. D em ak, bio­
tsenoz biogeotsenozning (ekosistem aning) tirik qism idir. B iotsenozda 
yashaydigan o'sim liklar, hayvonlar va m ikroorganizm lar doim iy bir-biri 
bilan uzviy aloqada, m unosabatda bo'ladi. U larning ana shu m unosabati 
hayot kechirish sharoitiga ham ta ’sir ko'rsatib turadi. Yashash sharoiti bir 
xildagi o'tloqlar, o'rm onlar, yaylovlar, botqoqliklar, sug'oriladigan ekinzof- 
lar va sholipoyalar biotsenozga misol bo'lishi m um kin. Biotsenoz tabiiy 
kom pleks ekosistem aning tirik qismidir.
Biotsenoz doim iy rivojlanishda va bu rivojlanish jarayoni odatd a uzoq 
davom etadi. B unda bir biotsenoz asta-sekin ikkinchi bir biotsenozga 
alm ashinadi. O dam ning xo'jalik faoliyati biotsenozni o'zgartirishi m um kin 
(m asalan, tabiiy ko'llarning tashkil etilishi, yangi yerlarning o'zlashtirilishi, 
Orol suvining kam aya borishi va hokazo).
Biotsenoz quyidagi asosiy tarkibiy qism dan tashkil topgan:
l.P ro d u tsen tlar (hosil qiluvchilar). 2.K onsum entlar (iste’mol qiluv- 
chilar). 3.R edutsentlar yoki destruktorlar (parchalovchilar).
Biotsenoz tarkibiga kiruvchi o'sim liklar jam oasini fitotsenoz, hayvon­
lar jam oasini zootsenoz deyiladi. B iotsenozda masofa, turlar va tropik 
tizim lar bo'ladi. Masofa tizim ida biotsenozdagi turlar bir-birlaridan m a ’lum 
bir m asofada qonuniyat asosida joylashadi. M asalan: o 'rm o n d a o'sadigan 
o'simliklarda uchraydigan yaruslilik. Tur tizimi deganda biotsenozda uchray-
109

---

digan turlar yig'indisini, ular orasidagi m unosabatlar e ’tiboiga olinadi va 
nihoyat tropik tizim asosida (ozuqaviy) biotsenozdagi h a r xil organizm ­
lar bir-biri bilan ozuqaviy (tropik) biriashib, u m a lum bir ozuqa zan - 
jirini hosil qiladi. B iotsenoz kom ponentlari turli xil o ‘zaro m unosabatda 
b o ‘ladi:
a) neytralizm , bunda ikki populyatsiyadagi asotsiatsiyalarda o ‘zaro t a ’sir 
sezilmaydi;
b) to ‘sqinlik, raqobatchilik, ikki populyatsiya bir-birlarining yashashiga 
faol to ‘sqinlik qiladi;
d) um um iy resurslar uchun raqobat, bunda bir populyatsiya ikkinchi 
populyatsiya bilan defitsit resurslarini o ‘zlashtirishda kurashadilar;
e) am ensalizm , b u nda bir populyatsiya o ‘ziga zarar keltirm asdan, ik­
kinchi populyatsiyaning yashashiga to ‘sqinlik qiladi yoki uning o ‘sishiga 
yo‘i qo'ym aydi;
0
parazitizm va yirtqichlilikda biror-bir populyatsiya ikkinchi populy- 
atsiyaga hujum qilib, uning yashashiga zarar keltiradi, biroq o ‘zining kel- 
gusidagi hayoti ham o ‘ljasiga bevosita bog'liqdir;
g) kom m ensalizm , bunda bir populyatsiya ikkinchi populyatsiya bilan 
birlashganda foyda ko‘radi. Bu birlashishning ikkinchi populyatsiya u chun 
esa aham iyati yo‘q;
h) protokooperatsiya — ikki populyatsiya ham birlashgan assotsiatsiya- 
sidan faqat foyda ko'radilar. Biroq bunday m unosabatlar ular uchun shart 
emas;
i) m utualizm , bunda birlashish ikki populyatsiya uchun ham foydali, 
qulay b o ‘lib, tabiiy sharoitda ular biri ikkinchisisiz hayot kechira olm ay- 
dilar.
Tabiiy jam oalardan eng yirik yoki eng katta biriigi bu ekosistema (F.Tensli 
1935-y.) yoki biogeotsenoz (V .l.Sukachev 1940) dir. Ekosistem a bu bir- 
biri bilan bog'liq, biotik va abiotik tarkibiy qism lardan iborat kom pleks 
joylashgan y er yuzasining bir qism idir. E kosistem a t o ‘g ‘risida to 'liq
m a’lu m otlar keyingi bo'lim larda berilgan.