I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Evolyutsiyaning molekulyar asoslari. 
Populyatsiyadagi genetik jarayon- 
lami o ‘rganuvchi evolyutsiya nazariyasi yanada intensiv rivojlanib bormoqda. 
Irsiy belgilaming paydo bo‘lishida asosiy rolni gen mutatsiyasi o‘ynaydi va bu 
mutatsiyalar evolyutsiyaga olib keluvchi omillar hisoblanadi. Mutatsiyalar 
dominant, retsessiv yoki yarim dominant hollarda kuzatilishi mumkin. Ret- 
sessiv m u ta ts iy a la r p o p u ly atsiy a lar g e n o fo n d id a t o ‘p la n ib , irsiy 
o ‘zgaruvchanlikning rezervi yoki zahirasi bo‘lib xizmat qiladi. Ana shu holat 
C hetverikov to m o n id an drozofil pashshalarida o ‘rganilgan. U ning 
ta ’kidlashicha, har bir populyatsiyada ko‘p miqdorda har xil retsessiv mutant 
genlar bo‘ladi. Bu genlar hamma vaqt ham organizmning belgilarida ro‘yobga 
chiqavermaydi. Chunki ular normal dominant allell genlar yordamida bosil- 
gan b oladi. Qachonki bir xil retsessiv mutant genga ega bolgan ikkita Indi­
vid uchrashib avlod qoldirgan taqdirdagina retsessiv mutant genlar ro‘yobga 
chiqadi. Ana shunday retsessiv mutant genlaming bo‘lishi ham evolyutsiyaga 
olib keladi. Biroq bu individlarda ulaming normal rivojlanishiga xalaqit qila- 
digan defektlarbo‘lmasligi lozim hamda ularda boshqa individlaiga qaraganda 
ustunlik tomonlari bo‘lishi zarur.
Masalan, inbridingda olingan avlodlar faqatgina shu mazkur mutant gen 
bo‘yichagomozigotalarbo‘lib qolmasdan, balki xromosomalarida ham o‘zgarish 
boladi. Bu esa evolyutsiyaga olib kelmasligi ham mumkin. Gershensonning 
ta ’kidlashicha, retsessiv mutatsiyalarda tabiiy tanlanish kamdan-kam boladi. 
«Shu sababli, -deyidi u, — bu yerda dominant mutatsiyalaming ahamiyati 
beqiyosdir”. Dominant mutatsiyalar populyatsiyalarda 15 % gacha uchraydi va 
bu ko‘rsatkich yildan yilga saqlanib keladi. Mutatsiyalar natijasida paydo bo'lgan
181

---

yangi belgi va xususiyatlar organizmni yangi sharoitda saqlab qolishda va 
ko'payishda muhim ahamiyat kasb etadi. Paydo bo'lgan mutatsiya organizm­
ning adaptiv xususiyatlarini ko‘paytirsa, undayangi ekoti p paydo bo'ladi. Bu 
paydo bo'lgan ekoti plardan birortasi turning boshqa populyatsiyalaridan ajralsa, 
bu holatda yangi tur hosil qiladigan tur xillari paydo bo'la boshlaydi. Nuklein 
kislotalari va oqsillar nuqtali almashish usuli bilan juda sekinlik bilan o'zgaradilar. 
Mikroevolyutsiya va turning hosil bo'lishida oqsillar sifati, ularning oiganiz- 
mdagi joyi, vaqti va ishi o'zgaradi. Shuning uchun genlar ishlarini tartibga 
solish muhim ahamiyat kasb etadi.
Lekin bu masala fanda juda kam o'rganilgandir. Organizmning tarixiy 
rivojlanishi (filogenizm) bilan, uning individual rivojlanishi (ontogenizm) 
o'rtasida uzviy bog'lanish bor. Ontogenez davrida uning tizim mexanizmi 
deyarli o'zgarmaydi. Chunonchi, keyingi 500 mln. yil mobaynida turlardan 
turlar paydo bo'lishi jarayonida tashqi muhit o'zgarib turgan bo'lsa ham, 
umurtqalilarda asosiy hujayra xillari deyarli o'zgarmagan. Bu jarayonda po- 
zitsion informatsiyaning ta ’siri kattadir. Bu atama 1969-yilda L.Volpertom 
tom onidan qo'llanilgan bo'lib, har bir hujayra o'zida mavjud bo'lgan irsiy 
(genetik) dasturga muvofiq informatsiya (axborotni) qabul qiladi va orga­
nizm tuzilishidagi farqlar uni tashkil qilgan hujayraga emas, aksincha, 
ularning organizmda nisbatan joylashishiga bog'liqdir. Pozitsiya axborotini 
yetkazuvchi oqsil molekulalari morfogenlar mavjud. Ana shu morfogenlar 
tartibga soluvchi genlar ishini susaytirishi yoki faollashtirish mumkin.
Morfogenlarning kimyoviy tarkibini bundan 40 yil ilgari angliyalik 
matematik Alan Tyuring (1912—1954) molekulyar biologiya paydo bo'lgunga 
qadar yozib qoldirgan edi. Tyuring hattoki, organizmlarni boshqarish sha- 
roitlarini ham ajratib bergan. Uning aytishi bo'yicha, hujayralar erkin o'rin 
almashishi yoki o'zaro ta ’sir etib turishi mumkin. ATF gidrolitik yo'l bilan 
parchalanganda eneigiya ajralib chiqadi, bu energiya yordamida hujayralarda 
turli xil jarayonlar bo'lib turadi.
Masalan, morfogen maydonlaridagi kichik o'zgarishlar hamda regul- 
yator genlarning ta ’sir etish vaqti yoki joyi o'zgarsa, yangi organizm 
tizimining o'zgarishiga olib keladi. Bunga misol qilib inson va shimpanze 
maymunini olish mumkin. Ularning hujayrasidagi oqsillar deyarli bir xil 
tuzilgan, ya’ni 44 ta oqsillardagi aminokislotalarning birin-ketin joyla- 
shishidagi farqlar 1 % dan oshmaydi. Shunday qilib, oqsillar sintezini tar­
tibga solib turishni oqsillaming o'zi emas, balki tu r belgilaydi. Shu sababli, 
genomdagi oddiy o'zgarishlarga nisbatan yo'naltirilgan evolyutsiya vaqtni 
ko'p talab etmaydi. Aniqlanishicha, genlar doimiy emas, ular faqatgina 
mutatsiya natijasida genomdagi nukleotidlarning o'rni almashinish yo'li 
bilan o 'zgarib q olm asd an , balki bir xrom osom alardagi genlarning
182

---

ko‘chishini yoki ularing bir xromosomadan ikkinchi xromasomaga hamda 
bir organizmdan ikkinchi organizmga o ‘tish yo‘li bilan ham o ‘zgarishi 
mumkin. Bu hodisani R.B.Xesina-Lurye (1922-1985) genlaming nodoimiy- 
ligi deb atadi(1984).
Genetik elementlar gorizontal chiziq bo ‘yicha o‘rin almashinib turishi 
mumkin. Bu jarayondan hozirgi kundagen injeneriyasida keng foydalaniladi. 
Ana shu asosda ichak tayoqchalari bakteriyalari yordamida insulin va interfe- 
ronni sintez qilish usuli yaratildi. Hujayraning hamm a funksiyalari 20 xil 
aminokislotalardan tashkil topgan oqsillarga bog‘liq. Oqsillar sintezi esa DNK 
va RNK orqali bo‘ladi. Nuklein kislotalar o ‘z navbatida to‘rt xil nukleotid- 
dan tuzilgan. Bitta oqsil zanjirini sintez qiluvchi DNK zanjirining bir qismiga 
tizim gen deyiladi. Shu sababli nuklein kislotalari hujayraning qonun chiqaruv- 
chi organi hisoblansa, oqsillar esa uning ijrochi organi hisoblanadi. Evol­
yutsiya jarayonida genlar va mutanosib ravishda ular ishtirokida hosil bo‘ladigan 
oqsillar ham o ‘zgarib boradi. Organizmda evolyutsiya molekulyar darajada 
bo‘lib turadi. Biroq shuni aytish kerakki, hamma mutatsiyalar ham oqsillar 
funksiyasining o ‘zgarishiga olib kelishi shart emas, ulaming ba’zi birlari neytral 
bo‘ladi. Ya’ni oqsillami o ‘zgartirmaydi. Yapon olimi M.Kimuri (1968) asos- 
langan Evolyutsiyaning neytral molekulyar nazariyasi bo‘yicha oqsillar evol­
yutsiyasi tezligi populyatsiyalar hajmiga bog‘liq emas. Ular zanjirining faol 
holatidagi qismi uning asosiy qismiga (kartasiga) qaraganda asta-sekin rivoj- 
lanadi (evolyutsiyasi asta-sekin bo‘ladi).Kimuri xulosalari faqat oqsillar va 
nuklein kislotalari evolyutsiyasiga taalluqli bo‘lib, bu qoidalami organizm- 
laming tabiiy tanlanishiga qo'llash mumkin emas.
Mikromolekulalar evolyutsiyasi organizmlar evolyutsiyasidan farq qila­
di. Organizmlarning gomeostazi ko‘pchilik zararli mutatsiyalami ro‘yobga 
chiqarmaydi yoki neytrallashtiradi. Masalan, qandaydir bir mutatsiya oqsil 
fermentining xususiyatini yomonlashtirsa, unda ferment subyektni (mah- 
sulotni) sustlik bilan qayta ishlaydi. Bu holda organizmning o ‘zi bu vaziyatni 
to ‘g‘rilaydi yoki funksiyasi susaytirilgan fermentning miqdorini ko‘paytiradi.