Sitoplazmadagi organoidlarda ham m utatsion o ‘zgaruvchanlik sodir
bo'ladi.
H ar bir organizm genlari, xromosomalari yig‘indisi shu organizmning
genotipini tashkil qiladi. Populyatsiyaga kiruvchi barcha organizmlar ge-
notipining yig‘indisi populyatsiya genofondini tashkil qiladi.Uzoq davom
etgan mutatsion o ‘zgaruvchanlik, tabiiy tanlanish bir populyatsiya doiras-
idahar xil genotipli organizmlarning populyatsiyada tutgan o ‘rnini, nis-
batini, boshqacha qilib aytganda, genofondini o ‘zgartirishi mumkin.
Populyatsiya genofondining o‘zgarishi evolyutsion tomonga qo‘yilgan dast
labki qadamdir. Populyatsiya genofondining uzoq davom etadigan yo‘naltirilgan
o‘zgarishlari evolyutsiyaning boshlang‘ich hodisasi deb ataladi.
Evolyutsiyaning boshlang‘ich omillariga quyidagilar kiradi:
1.G enlar dreyfi. Populyatsiya genofondidagi
genlarning tasodifiy
o ‘zgarishi genlar dreyfi deyiladi. Masalan, Rayt bir necha oziqli probirka-
larga Ageni bo‘yicha geterozigota bo‘lgan ikkitadan erkak va urg'ochi drozo-
fillarni joylashtirib, ularning nasllari ustida kuzatish o ‘tkazgan. Bir necha
bo‘g‘indan so‘ng probirkadagi drozofillar tekshirilganda ba’zi populyatsiy
ada faqat mutant gomozigota borligi, boshqa populyatsiya tarkibida u tamoman
uchramasligi, uchinchilarida esa allell formalar aniqlangan.
2. Populyatsiya to ‘lqini. Ob-havo qulay bo'lgan yillari ayrim hayvon,
o ‘simlik turiga kiruvchi organizmning ko‘payib ketishi, hayot uchun no
qulay bo‘lgan yillarda keskin kamayib ketishi hammaga m a’lum. Masalan,
bahorda yog‘in -so ch in k o ‘p b o ‘lgan yillarda bir yillik, k o ‘p yillik
o'simliklarda boychechak, yaltirbosh, qo‘ng‘irbosh, qoqio't, ituzum, kur-
mak, chitir va boshqa o'simliklar avj olib, o ‘sib, ko‘p urug‘ beradi. N ati
jada ular bilan
oziqlanuvchi hasharotlar, o ‘txo‘r hayvonlarning ko'payishi
o ‘z navbatida hasharotxo'r qushlar, yirtqich hayvonlar sonining ham ort-
ishiga olib keladi.
Populyatsiya tarkibidagi ba’zi genotipli organizmlarning son jihatidan
ortib ketishi yoki nihoyatda kamayib ketishi populyatsiya to'lqini deb atala
di. Bunday hodisaning tez-tez takrorlanishi esa populyatsiya genofondini
o'zgartirishga olib keladi.
3. Alohidalanish. Ch.Darvin o ‘z vaqtida alohidalanish muhim evolyut
sion omil ekanligini, chunki u bir tur doirasida belgilarning tarqalishiga,
turlarning o ‘zaro chambarchasligiga olib kelishini aytib o ‘tgan edi. Orga-
nizmlarda alohidalanishning bir necha xillari mavjud.
Ular biologik va ge-
ografik alohidalanishdir.
Geografik alohidalanish yirik daryolar, baland tog'lar va boshqa to'siqlar
orqali vujudga keladi. Chunonchi, V.L.Komarov m a’lumotlariga ko‘ra,
marvaridgul yagona tipiga kiruvchi o ‘simliklar Kavkaz, Uzoq Sharq,
178
Manjuriya, Saxalin va Shimoliy Amerikada tarqalishi tufayli uning bir qancha
irqlari(rasalari) paydo bo‘lgan.
Biologik alohidalanish. Tur ichidagi individlami o ‘zaro chatishmasligi-
ga olib keladi. Biologik alohidalanishning bir necha xillari mavjud.
Ulardan biri jinsiy alohidalanishdir: Bu xil organizmlarda jinsiy organ-
lar o ‘zaro farq qilishi, chatishishdan keyin hosil bo ‘lgan embrionning
rivojlanishini normal ta ’minlamaydi yoki organizm ko‘payish organlari-
ning har xil tuzilishi yoki ularning katta-kichikligi ularda o ‘tadigan
chati-
shishga to'sqinlik qiladi. 0 ‘simliklarda esa, gullaming changlatuvchilarga mos-
lashishi ana shunday fiziologik alohidalanishga olib keladi. Genetik alohida
lanish organizmlarning o‘zaro chatishishiga o ‘ta to ‘sqinlik qiladi.
Masalan, genetik alohidalanishga gametalarning bir-birini qabul qil-
maslik hodisasini (ne sovmestimost) yoki urug‘lanishdan keyin zigota-
larning halok bo‘lishini yoki duragaylarning sterilligi ham da kam hayotch-
anligini misol qilib olish mumkin.
Ekologik alohidalanish. Yashash joyi, oziqa tarkibi, har xil mavsum-
larda ko‘payishi, parazitlarda esa har xil tur organizmlardan xo'jayin sifat
ida foydalanishlar ekologik alohidalanishga olib keladi. Masalan, Moldavi-
yada bir-biri bilan aralashmaydigan sichqonlaming ikkita papulyatsiyasi bor:
sariq tomoqli (joltogorlaya) va dasht (stepnaya) sichqonlari ularni alo
hidalanishga olib kelgan omillar bu ovqat tarkibidir.
Uzoq vaqtgacha davom etib kelgan alohidalanish
asta-sekin papulyat-
siya divergensiyasiga (belgilarning ajralishiga) va pirovardida yangi turlar
hosil boiishiga olib keladi. Masalan, cho‘chqa va odam askaridasi bir-biriga
morfologik tuzilishi jihatidan o'xshash bo‘lib, um uman bir avloddan kel-
ib chiqqan. C ho‘chqa go‘shtini eyish man etilgandan keyin ana shunday
ikki xil odam va cho‘chqa askaridalari paydo bo ‘lgan boMishi mumkin.
Hayvonlarda yana xatti-harakat bilan b'og‘liq etologik alohidalanish ham
mavjud. Masalan, ba’zi bir qushlaming o ‘ziga xos sayrashi, urg‘ochisini
o ‘ziga jalb qilishi bir-biridan farq qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
