I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Aminokislotalar, nuklein kislotalari va ularning ahamiyati. 
H ujayra 
t o ‘qim alari tarkibiga 170 d an o rtiq am inokislotalar kiradi. S hun dan 26 tasi 
oqsillar tarkibida topilgan, biroq oqsillarda ularning ko'p in cha 20 tasi doim iy 
m iqdorda uchraydi. O 'sim liklar o 'zlari u ch u n kerakli b o 'lg an am inokislo- 
talam i oddiy m oddalardan o 'zlari sintez qiladilar. H ayvonlar organizm ida 
esa am inokislotalam ing ham m asi h am sintez bo'laverm aydi. B ulam i h ay­
vonlar o'sim liklardan oladi. A na shunday am inokislotalarga alm ashtirib 
bo'lm aydigan am inokislotalar deyiladi.
P rom in v agidrosip ro m b in d an tashqari am inokislotalam ing ham m asi 
a(alfa) a m in o k islo ta la r h iso b lan ad i. Y a ’ni u la rn in g ta rk ib id a ( N H 2) 
am inoguruh bo'ladi. A m inokislotalam ing ko'pchiligida bitta kislotali guruh 
(karboksin) va b itta asosiy (am inoguruh) b o 'lad i. Bu am inokislotalar ney- 
tral am inokislotalar deyiladi. Biroq bittadan ortiq am inoguruhga ega bo'lgan 
asosiy am inokislotalar va bittad an ortiq karboksin guruhli kislotali am i­
nokislotalar h am bo'ladi. A m inokislota m olekulalarining boshqa qism ini 2- 
guruh hosil qiladi. A na shu oxirigi tuzilishiga qarab am inokislotalar h a r xil 
bo'ladi.
O qsillar to'g'risidagi to 'la m a ’lum ot m avzuning 1-savolida batafsil yori- 
tilgan.
N uklein kislotalar, polinukleotidlar tirik tab iatd a keng tarqalgan bio- 
logik faol biopolimerlardir. U lar barcha organizm larning hujayrasida bo'ladi. 
N uklein kislotalam i birinchi bo'lib, 1868-yilda shveysariyalik olim F. M isher 
hujayra yadrosidan topgan (N uklein kislotalam ing nom i ham shundan 
olingan, lotin ch a “nucleus” -yadro dem akdir). K eyinchalik nuklein kislota 
bitta yadroda em as, sitoplazm a va boshqa xil organlarda ham bo'lishi aniqla- 
nadi. N uklein kislotalari nukleotid deb ataluvchi m o n o m er birliklaridan 
tashkil topgan. N ukleotid m olekulasi uch qism dan tashkil topgan (besh 
uglerodli q an d d an , azot asoslaridan va fosfor kislotasidan). N ukleotid 
tarkibidagi qand 5 atom li uglerod bo'lib, u pentoza deyiladi. A na shu pen to- 
zaning nukleotidlardagi turlariga qarab nuklein kislotalari ikkiga bo'linadi: 
o 'z tarkibida riboza saqlovchi ribonuklein kislota (R N K ) va dezoksiriboza 
qandini saqlovchi dezoksiribonuklein kislota (D N K ). Yuqorida aytilgan ikki 
xil nuklein kislotasida ham to 'rt xil azot asoslari bo'ladi. Shulardan ikkitasi 
purin gum hga (adenin - A va guanin — G ) va ikkitasi pirim id in guruhga
142

---

m idinda esa b itta halqa bo'ladi. Fosfor kislotasi b o ‘lganligi u ch un nuklein 
kislotalar kislota deb ataladi. D em ak, qand, azot asoslari va fosfor kislotasi 
birlashib nukleotidlarni (nukleotid m olekulalarini) tashkil qiladi. N ukle- 
o tid lar b ir-biridan ularning tarkibida uchrovchi qand va azot asoslarining 
tabiatiga bog 'liq b o ‘ladi. N ukleotidlarning oiganizm dagi aham iyati u lam - 
ing faqatgina nuklein kislotalari uchun qurilish bloklari (m ateriali) bo'libgina 
qolm ay, balki b a’zi bir koferm entlar ham nukleotidlar yoki ularning hosila- 
laridir. Ana shunday kofermentlarga adenozinm onofosfat (A M F), adenozin- 
difosfat (A D F ) va adenozintrifosfat (ATF) Iar kiradi.