I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Sitoplazma organik va mineral moddalarning dinamik sistemasi.
Uning tuzilishi va fiziologik ahamiyati
Sitoplazm a hujayraning asosiy qismi b o ‘lib, u plazm atik m em branalar 
bilan yadro o ‘rtasida joylashadi. Sitoplazma geolaplazm a yoki asosiy plazm a 
va unda joylashgan oiganoidlardan iborat. Sitoplazma va uning qismlari doimo 
harakatda b o ‘ladi, hujayrada bo'ladigan barcha m oddalar almashinuvi jaray­
oni (m etabolizm ) sitoplazm ada o ‘tadi. Faqatgina nuklein kislotalam ing sin- 
tezi yadroda bo'ladi. Hayvonlaj* hujayrasida sitoplazm aning ikki qavat ekto- 
plazm a (unda granlar va ko ‘pchilik organoidlar b o im a y d i) va ichki qavat 
endoplazm alar (bunda har xil organoidlar, granlar) b o ‘ladi. 0 ‘simliklar 
hujayrasida sitoplazm ada eng m uhim organoidlardan biri plastidalar ham
b o ‘ladi. Sitoplazm aning asosiy qism laridan biri sitozol hisoblanadi. S ito­
plazm aning eriydigan qismi bu sitozol deb ataladi. Bu tizim siz tiniq m od- 
dadir. Sitoplazm aning 90 % i suv b o ‘lib, uning tarkibida asosiy biom ole- 
kulalar joylashadi. B iom olekulalarda tuzlar, qand m oddalari, am inokislo- 
talar, yog‘ kislotalari, nukleoidlar, vitam inlar va erigan gazlar b o ‘ladi. 
Y uqori m olekulada oqsillar va R N K m oddasi kolloid eritm a h olda b o ia d i. 
Sitozolda b a’zi bir m odda alm ashinish jarayonlari, jum lad an, glikoliz, yog‘ 
kislotalar nukleoidlar va b a’zi bir am inokislotalarning sintezi ham b o ‘lib 
turadi.
S itoplazm ada aniqlangan m uhim organoidlardan biri bu — endoplaz- 
m atik retikulumdir. U 1945-yilda K .Porter tom onidan kashf qilingan b o ‘lib, 
bir-biri bilan birlashib ketgan kichik yassi kanallar, b o ‘shliqlar sistemasi- 
dan iborat. Endoplazm atik to ‘rlar m em branasining qalinligi 5—7 nm . Ayrim 
joylarda yadro m embranasi bilan birlashib ketgan. Endoplazm atik to'rlardan 
mikrotelsaler, o ‘simliklarda esa vakuol hosil b o la d i.
E ndoplazm atik to ‘rlarning tashqi m em branasida ribosom alari b o ‘lsa, 
granulyar va ribosom alari b o ‘lmagan endoplazm atik to ‘rlar agranulyar yoki 
silliq endoplazm atik to ‘r deyiladi. G ran u ly ar endoplazm atik t o ‘rlar o ‘z 
m em branasida joylashgan ribosom alar sintez qilingan oqsillarni tashishda 
ishtirok etadi. Agranulyar endoplazm atik retikulum ning asosiy vazifalaridan 
biri lipidlam i sintez qilishdir. M asalan, ichak epiteliysidagi silliq en d o ­
plazm atik to ‘rlar ich ak k aso ‘rilgan yog‘ kislotalari glitsirindan lipidlam i 
sintez qilib, keyin esa ulami eksport qilish uchun Goldji apparatiga o ‘tkazadi.