I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

b o ‘lishi
shartlaridan biri, 
atm osferada
kislorodning 
b o ‘lmasligi b o ‘lgan. C hunki hozirgi zam onda o ‘tkazilayotgan tajribalar shuni 
ko‘rsatmoqdaki (hayratda qolish m umkin bo‘lsa ham ), kislorodga boy bo'lgan 
atmosfera sharoitiga qaraganda kislorodsiz sharoitda organik tirik m oddalar- 
ning asosini tashkil qiluvchi oqsil hosil b o ‘lishi oson kechadi.
A.I.Oparinning (1923) 
aytishicha, yerning birlam chi atmosferasi hozirgi
134

---

I 
atm osfera tarkibiday b o 'lm agan, balki yuqorida biz bayon qilgan holatda 
' 
b o ‘lgan. U yuqorida aytilgan nazariy fikrlarga asoslanib uglevodorodlar va 
boshqa xil organik m oddalar okeanlardagi oddiy birikmalardan hosil bo'lgan 
bo'lishi mum kin deydi. A na shu m oddalarning hosil bo'lishida kerak bo'lgan 
energiya quyosh radiyatsiyasidan hosil bo'lgan (quyosh radiyatsiyasidan 
olingan) ultrabinafsha nurlar bu ultrabinafsha nurlardir. Yer yuzida ozon 
qavati hosil bo'lganga qadar tushib turgan, ozon qavati hosil b o ig a n d a n
so'ng bu nurlar yer yuziga kam roq tusha boshlagan. D em ak, O parinning 
fikricha, okeanlardagi oddiy birikm alam ing turli-tum anligi, Y er yuzasi­
ning qobig'i, yetarli energiyaning bo'lishi, k o 'p davrlar m obaynida okean- 
larda organik m oddalarning asta-sekin to'planishiga va pirovardida h ayot­
ning “birlam chi vulqonlari" ning paydo bo'lishiga olib kelgan.
Biroq bu g'o v alar yangilik em as edi, chunki 1871-yil xuddi shunga 
o'xshash fikm i C h.D arvin ham aytib o 'tg an edi. 1953-yilda Stenli M iller 
bir necha yillar eksperim ent o'tkazib, dastlabki paydo bo'lgan Yer sharining 
m odelini tuzgan edi. Energiya bilan ta ’m inlangan ana shu m odelda, u ju da 
muhim biologik ahamiyatga ega bo'lgan organik moddalarning sintezini amalga 
oshirgan. Ana shu usul bilan olim bir qancha am inokislotalarni adenin, 
ribozani va oddiy qandlarni sintez qilgan. Shundan so'ng Ordjel Solka inis- 
titutida M iller ishlariga o'xshash tajriba o'tkazilib, oddiy nuklein kislotalar 
sintez qilingan. O parin nazariyasi keng jam oatchilik tom on idan qabul qil- 
ingan bo'lsa ham u m urakkab organik m oddalardan oddiy organizm larning 
paydo bo'lish m uam m osini yechib berganicha yo‘q. H ayotning kelib chi- 
qish holatini bioximik evolyutsiya nazariyasi aynan yuqorida aytganday tus- 
huntiradi. Bu fikrni ko'pchilik biologlar q o ila b -q u w a tla sa la r ham , h a ­
yotning kelib chiqish detallari to 'g 'risid a ular orasida yagona fikr hozircha 
y o ‘q. Oparinning aytishicha, notiriklikdan ko'proq tiriklik hosil bo'lishidagi 
asosiy rolni oqsillar o'ynaydi. Oqsil m olekulalari kolloid gidrofil kom ple- 
kslar hosil qilish qobiliyatiga ega bo'lib, ular o 'z atrofiga suv m olekula- 
larini biriktirib, qobiq hosil qiladi. Bu kom plekslar suv m assasidan ajralib 
suv yuzasida erib, o'zig a xos em ulsiyani hosil qiladi. Bu kom plekslar bir- 
birlari bilan birlashib kolloidlarni suv sharoitidan ajratadi, bu jarayon 
konservatsiya deyiladi. K olloidlarga boy bo'lgan konservatlar tashqi m uhit 
bilan m odda alm ashinish xususiyatlariga ega b o ‘lgan bo'lishlari m um kin 
ham da ular h ar xil birikm alarni, jum ladan, kristalloidlam i tanlab yig'ishlari 
m um kin. Konservatlam ing kolloid tarkibi k o 'pinch a tashqi m uhit tarkibiga 
bog'liq bo'lgan bo'lishi m um kin. Turli xil joylardagi an a shunday hosil 
bo'lgan h ar xil tarkibdagi “bulyon" kimyoviy jihatd an bir-biridan farq 
qiluvchi konservatlarni hosil qilgan va tabiiy bioximik tanlovga xom -ashyo 
yaratib bergan. Keyinchalik konservatlar tarkibiga kiruvchi m oddalar kim -
135

---

yoviy reaksiyaga kirishganlar. Xuddi shunday yo'l bilan konservatlar metall 
ionlarini qabul qilib, ferm entlarni hosil qilganlar. K onservatlar bilan ta s h ­
qi m uhit chegarasidalipid m olekulalari joylashib, hujayra m em branalarini 
hosil qilishgan. Lipid qobig'i konservatorlarda joylashgan qurilish va qayta 
tiklanish xususiyatiga ega b o ‘lgan m oddalar m olekulalarining ham m asi bir­
galikda dastlabki hujayralam i hosil qilgan bo'lishi m um kin. K onservatlar 
kattalashgach, keyinchalik u lar b o ‘linib o ‘zlariga o'xshash konservatorlar 
hosil qilishgan. Keyingilari esa tashqi muhit kom ponentlarini ko'proq qabul 
qilishgan. Bu jarayon uzluksiz davom etgan bo'lishi m um kin. Ana shunday 
birin-ketin bo'ladigan hodisalar asta-sekin o ‘z - o ‘zidan paydo b o ‘ladigan 
dastlabki organik m oddalar bilan oziqlanadigan prim itiv organizm larning 
kelib chiqishiga sabab bo'lgan.
H ayotning paydo bo'lishi to'g'risidagi yuqorida bayon etilgan bioxim ik 
nazariyani ko‘pchilik q o ‘llasa-da, biroq yaqinda astronom Fred Xavl hay­
otning yuqorida bayon etilgan tarzda paydo b o lish i haqidagi fikrni ha- 
qiqatga to ‘g ‘ri kelmaydigan tushuncha deb atadi. “C hunki, — deydi u, — bu 
fikr g o ‘yoki chiqindi, axlat ustidan o ‘tgan to 'fo n B o in -7 4 7 sam olyotini 
yig‘ishga olib keladi degan tush u n ch a bilan tengdir” .