I. H. Hamdamov, S. A. Abilova hozirgi zamon tabiiy fanlar konsepsiyasi

Ribonuklein kislota (RNK). 
H ujayrada bajariladigan funksiyasiga qarab 
R N K bir necha xil b o 'lad i. Shulardan biri tashuvchi (transport) R N K dir. 
Bu R N K oqsilni sintez qiladigan joyga am inokislotalarni eltib beradi. Ik­
kinchi xili axborot (inform atsion) R N K bo 'lib, u sintezlanadigan oqsil- 
ning inform atsiyasini (kopiyasini, loyihasini) yadrodagi D N K dan oladi. 
U chinchi xili bu ribosom a R N K si bo 'lib , transport R N K olib kelgan 
am inokislotalardan inform atsion R N K bergan inform atsiyaga asosan ri- 
bosom alarda oqsillarni hosil (sintez) qiladi.
R N K ning tuzilishi D N K ga o'xshash b o'lsa ham und an farq qiluvchi 
belgilari ham bor. R N K da qo'shaloq spiral zanjiri bo'lm aydi. D N K nukle- 
otidlarida uglerod dezoksiriboza bo'lsa, R N K da esa riboza bo'ladi va hokazo. 
Biroq D N K h am , R N K ham polim erlar, R N K ning m onom erlari D N K
niki singari nukleotidlardir.
Assimilyatsiya va dissimilyatsiya yagona modda almashinish jarayoni-
ning ikki tomonidir. 
M odda alm ashinuvi, m etabolizm hayot asosini tashkil
144

---

etib, bu jarayon natijasida hujayra tarkibiga kiruvchi m odda m olekulalari- 
ning parchalanishi va sintezi, hujayra tizim ining hosil b o iis h i, yangilani- 
shi va parchalanish holatlari ro‘y berib turadi. M asalan, odam tarkibidagi 
50 % hujayra va oqsillarning parchalanishi va qayta hosil bo'lishi uchun 80 
sutka talab etiladi. Yoki har 10 sutkada jigardagi oqsillar va qon zardobining 
yarmisi yangilanib turadi. Jigardagi ferm entlar esa har 2—4 soat m obaynida 
yangilanadi. M odda almashinuv^ energiya almashinuvi jarayoni bilan uzviy 
bog'langan, ularni bir- biridan ajratib b o ‘lmaydi.
M odda alm ashinish jarayoni bir-biri bilan uzviy bog'langan bir vaqtning 
o ‘zida o'tadigan assimilyatsiya va dissimilyatsiyadan yoki anabolizm va ka- 
tabolizm dan iborat. K atabolizm natijasida yirik organik m olekulalar kichik 
birikmalarga parchalanadi. Katabolizmda gidroliz va oksidlanish jarayonlari 
kislorodli (aerob) va kislorodsiz (anaerob) sharoitda o'tishi m um kin. Ae- 
rob oksidlanishda organik m oddalar t o ‘la parchalanib C 0 2, H , 0 ni hosil 
qiladi.
A nabolizm da oddiy m olekulalardan m urakkab m olekulali m oddalar- 
ning biosintezi bo'ladi. Yashil avtotrof o'sim liklar va bakteriyalar C 0 2 va 
suvdan quyosh energiyasi yordam ida dastlabki organik m oddalam i hosil 
qiladilar(fotosintez). G e te ro tro f organizm larda esa organik m oddalam ing 
sintez bo'lishi parchalanish jarayonida hosil bo'lgan energiya hisobiga amalga 
oshadi. Bunda organik m oddalam i sintezlashda asosiy material bo'lib, atsit- 
tel KoA, suktsilin KoA, riboza, pirovinograd kislotasi, gletsirin, glitsin, 
asporgin, glutam in kislotalari va boshqa am inokislotalar xizm at qiladi. H ar 
bir hujayra o'ziga xos oqsillar, yog'lar yoki boshqa xil organik birikm alarni 
hosil qiladi. M asalan, muskul glikogeni muskul hujayralarida hosil bo'ladi, 
jigardan kelmaydi.
K atabolizm va anabolizm lar hujayrada bir vaqtning o 'z id a o 'tib , ka- 
tabolizm ning oxirida anabolizm stadiyasi boshlanadi. Biroq parchalanish va 
sintezlanish yo'llari (katabolizm , anabolizm yo'llari) bir-biriga to 'g 'ri kel­
maydi. M asalan, glikogenning sut kislotasigacha parchalanishida 12 fer­
m ent qatnashib, ulardan harqaysisi katabolik jarayonining alohida etapla- 
rini tezlashtiradi. Sut kislotasidan glikogenning hosil bo'lishida 9 ta ferm ent 
ishtirok etadigan davr bo'lib, shundan 3 ta boshqa xil ferm entlar ishtirok 
etadigan reaksiya natijasida ro'y beradi. H ar bir m odda alm ashinuv reaksi- 
yalari hujayraning m a ’lum bir qismida o 'tad i. M asalan, m itoxondriyalarda 
oksidlanish jarayoni o 'tsa, lizosom alarda gidrolitik ferm entlar joylashgan, 
oqsillarning biosintezi ribosom alarda b o 'lad i, lipidlar biosintezi en d o ­
plazm atik to 'rlard a o'tadi va hokazo.
Assimilyatsiya dissimiliyatsiyadan ustun bo'lganda (o'sish davrida) vazn 
ortadi, dissimilyatsiya ustun bo'lganda esa vazn kamayadi. M odda almashinuv
10
-
15
145

---

jarayonida vitam inlar m u h im rol o ‘ynaydi, u lar ferm en tlar va bo shqa 
biologik faol m oddalam ing tuzilishida asosiy m aterial hisoblanadi. A n or- 
ganik m oddalar, y a’ni suv va m ineral m o ddalar (tuzlar holida) h am m odda 
almashinish jarayonida ishtirok etadi. Hayvonlar va odam da m odda alm ashi- 
nishni boshqarishda nerv sistem asi, ayniqsa, bosh miya k atta yarim shar- 
lari p o ‘stlog‘i va ichki sekretsiya bezlari yetakchi rol o ‘ynaydi. B a’zi nerv 
kasalliklarida va, ayniqsa, ichki sekretsiya bezlarining kasalliklarida m o dd a 
alm ashinish buziladi. D iabet, podagra, siydik toshi kasalligi, o ‘t toshi kasal- 
ligi va boshqalar paydo b o ‘ladi.
Tirik organizm larga term odinam ikaning ikkita qonuni m os keladi. T er- 
m odinam ikaning birinchi qoidasiga ko‘ra (energiyaning saqlanish qoidasi), 
kimyoviy va fizikaviy jarayonlar m obaynida energiya hosil ham b o ‘lmaydi va 
y o ‘qolm aydi ham , balki u m a ’lum bir ish bajarishda bir shakldan ikkinchi 
shaklga o ‘tib turadi, y a’ni energiyaning um um iy m iqdori o'zgarm asdan 
saqlanib qoladi.
T erm odinam ikaning ikkinchi qonuniga k o ‘ra esa, kimyoviy va fizikaviy 
jarayonlar qaytm as b o ‘lib, ular natijasida hosil bo'lg an foydali energiya 
xaotik (tartibsiz) shakldagi energiyaga aylanadi. H am d a xaotik va tartibli 
energiya holatlari o ‘rtasida m utanosiblikni o ‘rnatish qiyin b o ‘ladi. Tartibli 
va tartibsiz h o latlar o ‘rtasidagi m utanosiblik yaqinlashgan sari jarayo nlar 
to'xtaydi, ham d a erkin energiya kam aya boradi, ya’ni m a ’lum b ir ishni 
bajarishga m o ‘ljallangan foydali energiya m iqdori kam ayadi. Erkin foydali 
energiya m iqdori kam aygan taqdirda sistemaning tasodifiy va tartibsiz dara- 
jali qismiga sarf b o 'lad ig an um um iy ichki energiya m iqdori ko'payadi. Bu 
hodisa entropiya deyiladi. B oshqacha qilib aytganda, entropiya sistem adagi 
foydali eneigiyaning tartibsiz shaklidagi eneigiyalaiga qaytmas holda o'tishidir. 
D em ak, istagan tirik sistem aning tabiiy tendensiyasi entropiyani oshirishga 
va erkin energiyani kam aytirishga yo'naltirilgan. Bu qoida term od in am ik a­
ning eng foydali funksiyasi hisoblanadi.
Tirik organizm lar yuqori tartibdagi sistem alar hisoblanadi. B akteriya- 
lardan tortib, sutem izuvchi organizm largacha ham m asi, h ar qanday sha- 
roitda ham , o 'zig a xos tartibli tizim ni saqlab tu ra oladi. Biroq entropiya 
tashqi m uhit sharoitida d o im o ortib borish xususiyatiga ega. E ntropiyaning 
bunday ortib borishini t a ’m inlab turuvchi omil bu o ‘sha sharoitda yashay- 
digan tirik organizm lardir. M asalan, anaerob organizm lar erkin energiyani 
olish uchun tashqi m u h itd a joylashgan glyukozadan foydalanadilar, glyu- 
kozani u lar yana o ‘sha tashqi m uhitdagi m olekulyar kislorod yordam ida 
oksidlab, uni parchalaydilar. Natijada m etabolizm ning oxirgi mahsuloti C 0 2 
va H 20 hosil bo'lib, ular qayta tashqi m uhitga ajraladi. Bu esa tashqi m uhit 
entropiyasini oshiradi. Bu jarayonlar natijasida issiqlik qism an tarqalib ketishi
146

---

h am m um kin. Q uyosh energiyasi dastaw al yashil o ‘sim liklar to m o n id a n
o ‘zlashtiriladi va fotosintez jarayoni b o ‘ladi. A na shu fotosintez jarayoni 
tufayli tiiik organizm lar tartibsizlikdan tartibli tizim ni hosil qiladi. Y orug'lik 
energiyasi esa, kimyoviy energiyaga aylanib uglevodlar tarkibida to ‘planadi. 
D em ak, fotosintezlovchi organizm lar quyosh y o ru g iig id an erkin energi- 
yani ajratib oladilar, shu sababli yashil o ‘sim liklar hujayrasida k o ‘p m iq- 
dorda zahira sifatida erkin eneigiya to ‘planadi.
Xim osintez natijasida esa anorgariik m oddalar oksidlanib erkin energiya 
ajralib chiqadi.
0 ‘sim liklarda to ‘plangan erkin energiya ozuqa orqali hayvonlar organiz- 
m iga o ‘tadi, dem ak, u lar tashqi m uhit entropiyasini k o ‘paytirishga olib 
keladi.
O rganizm lar hujayra mitoxondriyasidagi uglevodlar tarkibida to ‘plangan 
zahira eneigiya, boshqa xil organik m o ddalar m olekulalarini hosil qilishga 
xizm at qiladigan erkin energiya shakliga o ‘tadi. S huningdek, uglevodlar 
energiyasi hujayradagi m exanik, elektrik va osm otik ishlarni ta ’m inlash 
uchun h am sarf b o ‘ladi. U glevodlardagi to ‘plangan zahira energiya keyin- 
chalik aerob va anaerob nafas olish jarayoni natijasida ajralib turadi.
Aerob nafas olishda Krebs sikli shaklida glekoliz y o ‘li bilan m olekula- 
lar parchalanadi. A naerob nafas olishda esa faqat glikoliz b o ‘ladi. D em ak, 
hayvon hujayralarining hayot faoliyati oksidlanish va qaytarilish reaksiya- 
lari natijasida hosil b o 'lib turadigan energiya hisobiga o 'tib turadi. Bu reak- 
siyalar nafas olish va fotosintez jarayonlari natijasida. b o ‘ladi. M o d d a va 
energiya alm ashinish jarayoni doim o o ‘z - o ‘zini boshqarib turadi. Bu reak- 
siyalami boshqaruvchi k o ‘pgina m exanizm lar ham mavjud va m etabolizm - 
ni boshqarib turuvchi asosiy m exanizm ferm entlar m iqdori hisoblanadi. 
B undan tashqari bu jarayon substratning ferm entlar t a ’sirida p arch alan - 
ishidagi tezligi va ferm entlar faolligiga ham bog‘liqdir.